खरा धर्म

[वृत्त: वियद्गंगा]  

खरा तो एकचि धर्म,
जगाला प्रेम अर्पावे

जगी जे हीन अति पतित,
जगी जे दीन पद-दलित
तया जाऊन उठवावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II १ II

जयांना कोणी ना जगती
सदा ते अंतरी रडती
तया जाऊन सुखवावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II २ II

समस्तां धीर तो द्यावा,
सुखाचा शब्द बोलावा
अनाथा साह्य ते द्यावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II ३ II

चित्रकार : श्री. श्रीमंत होनराव, वाई

सदा जे आर्त अति विकल,
जयांना गांजिती सकल
तया जाऊन हसवावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II ४ II

कुणा ना व्यर्थ शिणवावे,
कुणा ना व्यर्थ हिणवावे
समस्तां बंधु मानावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II ५ II

प्रभूची लेकरे सारी
तयाला सर्वही प्यारी
कुणा ना तुच्छ लेखावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II ६ II

जिथे अंधार औदास्य
जिथे नैराश्य आलस्य,
प्रकाशा तेथ नव न्यावे II ७ II

असे जे आपणांपाशी,
असे जे वित्त वा विद्या
सदा ते देतची जावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II ८ II

भरावा मोद विश्वात
असावे सौख्य जगतात
सदा हे ध्येय पूजावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II ९ II

असे हे सार धर्माचे
असे हे सार सत्याचे
परार्थी प्राणही द्यावे,
जगाला प्रेम अर्पावेII १० II

जयाला धर्म तो प्यारा,
जयाला देव तो प्यारा
त्याने प्रेममय व्हावे,
जगाला प्रेम अर्पावे II ११ II

— साने गुरुजी (पांडुरंग सदाशिव साने)

टीप : सातवे आणि शेवटची तीन कडवी बालभारती पाठ्यपुस्तकात समाविष्ठ नाहीत.

गाणे ऐकण्यासाठी खालील दुव्यावर क्लिक करा
खरा तो एकचि धर्म

आता उठवू सारे रान

आता उठवू सारे रान, आता पेटवू सारे रान
शेतकऱ्यांच्या राज्यासाठी लावू पणाला प्राण

किसान मजूर उठतील, कंबर लढण्या कसतील
एकजुटीची मशाल घेउनि पेटवतिल सारे रान

कोण आम्हा अडवील, कोण आम्हा रडवील
अडवणूक त्या करणाऱ्यांची उडवू दाणादाण

शेतकऱ्यांची फौज निघे, हातात त्यांच्या बेडि पडे
तिरंगि झेंडे घेती, गाती स्वातंत्र्याचे गान

पडून ना राहू आता, खाऊ ना आता लाथा
शेतकरी अन्‌ कामकरी मांडणार हो ठाण



- साने गुरुजी (पांडुरंग सदाशिव साने)

जिंकू किंवा मरू

माणुसकीच्या शत्रुसंगे,
युद्ध आमुचे सुरू

जिंकू किंवा मरू

लढतिल सैनिक, लढू नागरिक,
लढतिल महिला, लढतिल बालक
शर्थ लढ्याची करू,

जिंकू किंवा मरू

देश आमुचा शिवरायाचा,
झाशिवाल्या रणराणीचा
शिर तळहाती धरू,

जिंकू किंवा मरू

शस्त्राघाता शस्त्रच उत्तर,
भुई न देऊ एक तसूभर
मरू पुन्हा अवतरू,

जिंकू किंवा मरू

हानी होवो कितीहि भयंकर,
पिढ्या-पिढ्या हे चालो संगर
अंती विजयी ठरू,

जिंकू किंवा मरू

— ग. दि. माडगूळकर

कोलंबसचे गर्वगीत

हजार जिव्हा तुझ्या गर्जु दे प्रतिध्वनिने त्या
समुद्रा, डळमळुदे तारे !
विराट वादळ हेलकावूदे पर्वत पाण्याचे
ढळूदे दिशाकोन सारे !

ताम्रसुरा प्राशून मातुदे दैत्य नभामधले
दडुद्या पाताळी सविता
आणि तयांची ही अधिराणी दुभंग धरणीला
करायला पाजुळुदे पलीता !

की स्वर्गातुन कोसळलेला, सुड-समाधान
मिळाया प्रमत्त सैतान
जमवुनि मेळा वेताळांचा या दर्यावरती
करी हे तांडव थैमान !

पदच्युता, तव भीषण नर्तन असेच चालु दे
फुटू दे नभ माथ्यावरती
आणि, तुटुदे अखंड ऊल्का वर्षावत अग्नी
नाविका ना कुठली भीती !

सहकाऱ्यांनो, का ही खंत जन्म खलाशांचा
झुंजण्या अखंड संग्राम
नक्षत्रापरि असीम नभामध्ये संचरावे
दिशांचे आम्हांला धाम !

काय सागरी तारू लोटले परताया मागे
असे का हा आपुला बाणा
त्याहुनी घेऊ जळी समाधि, सुखे कशासाठी
जपावे पराभूत प्राणा ?

कोट्यावधी जगतात जीवाणू जगती अन मरती
जशी ती गवताची पाती
नाविक आम्ही परंतु फिरतो सात नभांखाली
निर्मीतो नव क्षितिजे पूढती !

मार्ग आमुचा रोधू न शकती ना धन, ना दारा
घराची वा वितभर कारा
मानवतेचे निशाण मिरवू महासागरात
जिंकुनी खंड खंड सारा !

चला उभारा शुभ्र शिडे ती गर्वाने वरती
कथा या खुळ्या सागराला
"अनंत अमुची ध्येयसक्ती अनंत अन आशा
किनारा तुला पामराला ! "



— कुसुमाग्रज

जाग जाग भारता

जाग जाग भारता, काळ कठीण ये अतां
शत्रुसैन्य पातलें, खडग उचल स्वागता

समरीं ज्वाळ पेटली, कैक घेतले बळी
थोर आपुल्यांतली, दाखवी मृगेंद्रता

कोटि देह एक प्राण, एक लक्ष्य एक आण
हिंदभूस वाचवूं, ना विचार अन्यथा

थांब लाल राक्षसा, निश्चय बघ रे कसा
लक्ष बिंदु सांडवूं, एक बिंदु सांडता

बेईमान जो तया, दाखवूं नको दया
देशनिष्ठ राहिला, तोच बंधू आपुला

वागवीं अता तरी, बोध एक अंतरी
ध्येय शांतिचे तरी, रक्ष रक्ष वीरता


— यशवंत देव

शिंग फुंकिले रणी

शिंग फुंकिले रणी, वाजतात चौघडे
सज्ज व्हा, उठा उठा, सैन्य चालले पुढे

दास्यकाल संपला, शांत काय झोपला?
अग्नि येथ कोपला, पेटुनी नभा भिडे

लोकमान्य केसरी, गर्जतात वैखरी
माजला असे अरी, चारू त्याजला खडे

वीस सालचा लढा, जाहला किती बडा
इंग्रजास बेरडा, आणिले कसे रडे

तीस सालची प्रभा, उज्ज्वला भरी नभा
गांधि अग्रणी उभा, ठाकला रणी पुढे

शीर घेउनी करीं, दंग होउ संगरीं
घालवू चला अरी, सागरापलीकडे


— वसंत बापट

जयोस्तुते (गौरवगीत)

जयोस्तुते श्रीमहन्मंगले ! शिवास्पदे शुभदे
स्वतंत्रते भगवती ! त्वामहं यशोयुतां वंदे

राष्ट्राचे चैतन्य मूर्त तू नीती-संपदांची
स्वतंत्रते भगवती ! श्रीमती राज्ञी तू त्यांची
परवशतेच्या नभात तूची आकाशी होशी
स्वतंत्रते भगवती ! चांदणी चमचम लखलखसी
वंदे त्वामहं यशोयुतां वंदे

गालावरच्या कुसुमी किंवा कुसुमांच्या गालीं
स्वतंत्रते भगवती ! तूच जी विलसतसे लाली
तू सूर्याचे तेज, उदधीचे गांभीर्यहि तूची
स्वतंत्रते भगवती ! अन्यथा ग्रहण नष्ट तेची
वंदे त्वामहं यशोयुतां वंदे

मोक्ष-मुक्ति ही तुझीच रूपे तुलाच वेदांती
स्वतंत्रते भगवती ! योगिजन परब्रम्ह वदती
जे जे उत्तम उदात्त उन्नत महंमधुर ते ते
स्वतंत्रते भगवती ! सर्व तव सहचारी होते
वंदे त्वामहं यशोयुतां वंदे

हे अधम-रक्तरंजिते, सुजन पूजिते, श्रीस्वतंत्रते
तुजसाठी मरण ते जनन, तुजवीण जनन ते मरण
तुज सकल चराचर शरण, चराचर शरण,
भरतभूमिला दृढालिंगना कधी देशील वरदे
वंदे त्वामहं यशोयुतां वंदे

हिमालयाच्या हिमसौधाचा लोभ शंकराला
क्रीडा तिथे करण्याचा कां तुला वीट आला
होय आरसा अप्सरांचा सरसे करण्याला
सुधाधवल जान्हवीस्त्रोत्र तो कां गे त्वां त्याजिला
स्वतंत्रते, या सुवर्णभूमित कमती काय तुला ?
कोहिनुरचे पुष्प रोज घे ताजे वेणीला

- स्वातंत्र्यवीर सावरकर

सागरास

ने मजसी ने परत मातृभूमीला
सागरा, प्राण तळमळला ! ॥धृ॥

भूमातेच्या चरणतला तुज धूंता l मी नित्य पाहिला होता;
मज वदलासी अन्य देशिं चल जाउं l सृष्टिची विविधता पाहू.
तैं जननीहृद् विरहशंकितहि झालें l परि तुवां वचन तिज दिधलें,
'मार्गज्ञ स्वयें मीच पृष्टिं वाहीन l त्वरित या परत आणीन !'

गंभीर त्वदाकृति बघुनी, मी
विश्वसलों या तव वचनीं, मी
जगद्नुभवयोगे बनुनी, मी
तव अधिक शक्त उद्धरणी, मी

"येईन त्वरें" कथुनि सोडिलें तिजला l सागरा, प्राण तळमळला ! ॥ १ ॥

शुक पंजरिं वा हरिण शिरावा पाशीं l ही फसगत झाली तैशी !
भूविरह कसा सतत साहुं यापुढतीं l दशदिशा तमोमय होती,
गुण-सुमनें मी वेंचियली या भावें l कीं, तिनें सुगंधा घ्यावें !
जरि उद्धरणीं व्यय न तिच्या हो साचा l हा व्यर्थ भार विद्येचा.

ती आम्रवृक्ष-वत्सलता, रे
नवकुसुमयुता त्या सुलता, रे
तो बालगुलाबही आतां, रे

फुलबाग मला, हाय ! पारखा झाला l सागरा, प्राण तळमळला ! ॥ २ ॥


नभिं नक्षत्रें बहुत, एक परि प्यारा l मज भरतभूमिचा तारा.
प्रासाद इथे रम्य; परी मज भारी l आईची झोंपडी प्यारी.
तिजवीण नको राज्य, मज प्रिय साचा l वनवास तिच्या जरि वनिचा.

भुलविणें व्यर्थ हें आतां, रे
बहु जिवलग गमते चित्ता, रे --
तुज सरित्पते, जी सरिता, रे

त्वदविरहाची शपथ घालितो तुजला l सागरा, प्राण तळमळला ! ॥ ३ ॥


या फेन-मिषें हंससि, निर्दया, कैसा l कां वचन भंगिसी ऐसा?
त्वस्वामित्वा सांप्रत जी मिरवीते l धकुनि कां आंग्लभूमीतें,
मन्मातेला अबल म्हणुनी फसवीसी ? l मज विवासना तें देशी?

तरि आंग्लभूमि-भयभीता, रे
अबला न माझिही माता, रे
कथिल हें अगस्तिस आतां, रे

जो आंचमनी एक पळीं तुज प्याला l सागरा, प्राण तळमळला ! ॥ ४ ॥



- स्वा. विनायक दामोदर सावरकर

२७ मे १९३८ रोजी 'मराठा' या वृत्तपत्रात हे काव्य प्रसिद्ध झाले. भा. द. खेर यांनी लिहिलेल्या सावरकरचरित्रात तात्यारावांनी १० डिसेंबर १९०९ रोजी हे काव्य लिहिल्याचा उल्लेख केला आहे.

स्वातंत्र्यवीर सावरकरानी ब्रायटनच्या समुद किना-यावर लिहिलेल्या या काव्याला १० डिसेंबर २००९ रोजी शंभर वर्षे पूर्ण झाली. शंभर वर्षानंतर आजही या ओळी अंगावर रोमांच उभे करतात. ब्रायटनच्या किना-यावर चिंतन करत असताना, तात्यारावांच्या मनात आत मातृभूमीची ओढ लागली होती. त्या भावनावेगातच त्यांना हे उत्कट काव्य स्फुरले. त्यावेळी त्यांच्यासोबत त्यांचे मित्र निरंजन पाल होते त्यांनी हे काव्य लिहून घेतले.

घेता

देणाऱ्याने देत जावें;
घेणाऱ्याने घेत जावें.

हिरव्यापिवळ्या माळावरून
हिरवीपिवळी शाल घ्यावी;
सह्याद्रीच्या कड्याकडून
छातीसाठी ढाल घ्यावी.

वेड्यापिशा ढगांकडून
वेडेपिसे आकार घ्यावे;
रक्तामधल्या प्रश्नांसाठी
पृथ्वीकडून होकार घ्यावे.

उसळलेल्या दर्याकडून
पिसाळलेली आयाळ घ्यावी;
भरलेल्याशा भिमेकडून
तुकोबाची माळ घ्यावी.

देणाऱ्याने देत जावें
घेणाऱ्याने घेत जावें;
घेतां घेतां एक दिवस
देणाऱ्याचे हात घ्यावे !


– विंदा करंदीकर

आम्ही कोण?

आम्ही कोण म्हणूनी काय पुससी? आम्ही असू लाडके-
देवाचे दिधले असे जगत ये आम्हांस खेळावया;
विश्वी या प्रतिभाबले विचरतो चोहीकडे लीलया,
दिक्कालांतुनी आरपार अमुची दृष्टी पहाया शके

सारेही बडिवार येथिल पहा! आम्हांपुढे ते फिके;
पाणिस्पर्शच आमुचा शकतसे वस्तूंप्रती द्यावया -
सौंदर्यातीशया, अशी वसतसे जादू करांमाजि या;
फोले पाखडिता तुम्ही, निवडितो ते सत्त्व आम्ही निके!
शून्यामाजी वसाहती वसविल्या कोणी सुरांच्या बरे?
पृथ्वीला सुरलोक साम्य झटती आणावया कोण ते?
ते आम्हीच, सुधा कृतींमधुनीया ज्यांच्या सदा पाझरे;
ते आम्हीच शरण्य, मंगल तुम्हां ज्यांपासुनी लाभते!

आम्हांला वगळा - गतप्रभ झणी होतील तारांगणे;
आम्हांला वगळा - विकेल कवडीमोलावरी हे जिणे!


- केशवसुत

मी फूल तृणांतिल इवलें

जरि तुझिया सामर्थ्यानें
ढळतील दिशाही दाही
मी फूल तृणांतिल इवलें
उमलणार तरिही नाही.

शक्तीनें तुझिया दिपुनी
तुज करितिल सारे मुजरे
पण सांग कसें उमलावें
ओठांतिल गाणें हसरें?

जिंकील मला दवबिंदू
जिंकील तृणाचें पातें
अन् स्वत:स विसरून वारा
जोडील रेशमी नातें

कुरवाळित येतिल मजला
श्रावणांतल्या जलधारा
सळसळून भिजलीं पानें
मज करतिल सजल इषारा

रे तुझिया सामर्थ्यानें
मी कसें मला विसरावें ?
अन् रंगांचें गंधांचें
मी गीत कसें गुंफावें ?

येशिल का सांग पहाटे
किरणांच्या छेडित तारा;
उधळीत स्वरांतुन भवतीं
हळु सोनेरी अभिसारा ?

शोधीत धुक्यांतुन मजला
दवबिंदू होउनि ये तूं
कधि भिजलेल्या मातीचा
मृदु सजल सुगंधित हेतू !

तूं तुलाच विसरुन यावें
मी तुझ्यात मज विसरावें
तूं हसत मला फुलवावें
मी नकळत आणि फुलावें

पण तुझिया सामर्थ्यानें
ढळतील दिशा जरि दाही
मी फूल तृणातिल इवलें
उमलणार तरिही नाहीं.

— मंगेश पाडगावकर

घाल घाल पिंगा वाऱ्या

घाल घाल पिंगा वाऱ्या, माझ्या परसात
माहेरी जा, सुवासाची कर बरसात !

"सुखी आहे पोर" सांग आईच्या कानात—
आई, भाऊसाठी परी मन खंतावतं !

विसरली का ग ? –भादव्यात वर्स झालं,
माहेरीच्या सुखाला ग, मन आचवलं.

फिरुन-फिरुन सय येई, जीव वेडावतो
चंद्रकळेचा ग, शेव, ओलाचिंब होतो !

काळ्या कपिलेची नंदा खोडकर फार,
हुंगहुंगुनीया करी कशी ग, बेजार !

परसात पारिजातकाचा सडा पडे,
कधी फुलं वेचायला नेशील तू गडे ?

कपिलेच्या दुधावर मऊ दाट साय
माया माझ्यावर दाट जशी तुझी, माय ... !"

आले भरून डोळे पुन्हा गळा नि दाटला
माऊलीच्या भेटीसाठी जीव व्याकुळला !


— कृ. ब. निकुंब

गाणे ऐकण्यासाठी खालील लिंकवर क्लिक करा.
घाल घाल पिंगा वार्‍या

शिवराय आणि बालवीर

सावळ्या:

खबरदार, जर टांच मारुनी जाल पुढे, चिंधड्या —

उडविन राइ राइ एवढ्या !

कुण्या गांवचे पाटिल आपण कुठे चाललां असे

शीव ही ओलांडुनि तीरसे ?

लगाम खेचा हा घोडीचा रावं टांग टाकुनी

असे या तुम्ही खड्या अंगणी !

पोर म्हणूनी हसण्यावारी वेळ नका नेउ ही

मला का ओळखले हो तुम्ही ?

हा मर्द मराठ्याचा मी बच्चा असे,

हे हाडहि माझे लेचेपेचें नसे

या नसानसांतुन हिंमतबाजी वसे

खबरदार, जर टांच मारुनी जाल पुढे, चिंधड्या

उडविन राइ राइ एवढ्या !

स्वार: 

मळ्यांत जाउन मोटेचे ते पाणी धरावे तुवां

कशाला ताठा तुज हा हवा ?

मुठींत ज्याच्या मूठ असे ही खड्गाची तो बरें

वीर तूं समजलास काय रे ?

थोर मारिसी अशा बढाया पराक्रमाच्या जरी

कुठे तव भाला बरची तरी ?

हे खड्गाचे बघ पाते किती चमकतें
अणकुचीदार अति भाल्याचे टोक तें
यापुढे तुझी वद हिंमत का राहते ?

खबरदार, जर पाऊल पुढे टाकशील, चिंधड्या —

उडविन राइ राइ एवढ्या !

सावळ्या: 

आपण मोठे दाढीवाले अहां वीर बायकी

किती ते आम्हांला ठाउकी !

तडफ आमुच्या शिवबाजीची तुम्हां माहिती न का?

दावितां फुशारकी कां फुका ?

तुम्हांसारखे कितीक असतील लोळविले नरमणी

आमुच्या शिवबाने भर रणी. 

मी असे इमानी चेला त्यांचेकडे

हुकुमाविण त्यांच्या समजा याचेपुढे

देई न जाऊ शूर वीर फांकडे

पुन्हा सांगतो खबरदार जर जाल पुढे, चिंधड्या

उडविन राइ राइ एवढ्या !

लालभडक ते वदन जाहले बाळाचे मग कसे

(स्वार परि मनी हळू कां हंसे ?)

त्या बाळाच्या नयनी चमके पाणी त्वेषामुळे

स्वार परि सौम्य दृष्टीने खुले

चंद्र दिसे जणू, एक दुसरा तपतो रवि का तर

ऐका शिवबाचे हे स्वर—

"आहेस इमानी माझा चेला खरा

चल इमान घे हा माझा शेला तुला

पण बोल सावळ्या बोल पुन्हां एकदां,

'खबरदार, जर टांच मारुनी जाल पुढे, चिंधड्या

उडविन राइ राइ एवढ्या !' "

— वा. भा. पाठक

सांग सांग भोलानाथ

सांग सांग भोलानाथ, पाऊस पडेल काय ?
शाळेभोवती तळे साचून, सुटटी मिळेल काय ?

भोलानाथ दुपारी आई झोपेल काय ?
लाडू हळूच घेताना आवाज होईल काय ?

भोलानाथ भोलानाथ, खरं सांग एकदा
आठवडयातनं रविवार, येतील का रे तीनदा

भोलानाथ उद्या आहे, गणिताचा पेपर
पोटात माझ्या कळ येऊन दुखेल का रे ढोपर


— मंगेश पाडगांवकर

सांगा कसं जगायचं?

सांगा कसं जगायचं?
कण्ह्त कण्ह्त की गाणं म्हणत
तुम्हीचं ठरवा!

डोळे भरुन तुमची आठवण
कोणीतरी काढतंच ना?
ऊन ऊन दोन घास
तुम्च्यासाठी वाढतंच ना?
शाप देत बसायचं की दुवा देत हसायचं
तुम्हीचं ठरवा!

कळ्याकुट्ट कळोखात
जेव्हा काही दिसत नसतं
तुमच्यासाठी कोणीतरी
दीवा घेऊन उभं असतं
कळोखात कुढायचं की प्रकाशात उडायचं
तुम्हीचं ठरवा!

पायात काटे रुतुन बसतात
हे अगदी खरं असतं;
आणि फ़ुलं फ़ुलुन येतात
हे काय खरं नसतं?
काट्यांसारखं सलायचं की फ़ुलांसारखं फ़ुलायचं
तुम्हीचं ठरवा!

पेला अर्धा सरला आहे
असं सुद्धा म्हणता येतं
पेला अर्धा भरला आहे
असं सुद्धा म्हणता येतं
सरला आहे म्हणायचं की भरला आहे म्हणायचं
तुम्हीचं ठरवा!


— मंगेश पाडगांवकर

संथ निळें हें पाणी

संथ निळें हें पाणी
वर शुक्राचा तारा
कुरळ्या लहरिंमधुनी
शीळ घालितो वारा

दूर कमान पुलाची
एकलीच अंधारीं
थरथरत्या पाण्याला
कसलें गुपित विचारी ?

भरुन काजव्यांनीं हा
चमके पिंपळ सारा
स्तिमित होउनी तेथें
अवचित थबके वारा !

किरकिर रातकिड्यांची
नीरवतेस किनारी
ओढ लागुनी छाया
थरथरती अंधारीं !

मधेंच क्षितिजावरुनी
वीज लकाकुनि जाई
अन ध्यानस्थ गिरीही
उघडुनि लोचन पाही !

हळुच चांदणे ओलें
ठिबके पानांमधुनीं
कसला क्षण सोनेरी
उमले प्राणांमधुनी !

संथ निळें हें पाणी
वर शुक्राचा तारा
दरवळला गंधानें
मौनाचा गाभारा !



— मंगेश पाडगांवकर

गाणे अमुचे जुळे

टप टप पडती अंगावरती प्राजक्ताची फुले
भिर भिर भिर त्या तालावर गाणे अमुचे जुळे !

कुरणावरती, झाडांखाली
ऊन-सावली विणते जाळी
येतो वारा पाहा भरारा, गवत खुशीने डुले !

दूर दूर हे सूर वाहती
उन्हात पिवळ्या पाहा नाहती
हसते धरती, फांदीवरती हा झोपाळा झुले !

गाणे अमुचे झुळ-झुळ वारा
गाणे अमुचे लुक-लुक तारा
पाऊस, वारा, मोरपिसारा या गाण्यातुन फुले !

फुलांसारखे सर्व फुला रे
सुरात मिसळुनि सूर, चला रे
गाणे गाती तेच शहाणे बाकी सारे खुळे !

टप टप पडती अंगावरती प्राजक्ताची फुले !


—  मंगेश पाडगांवकर

शतदा प्रेम करावे

या जन्मावर, या जगण्यावर, शतदा प्रेम करावे

चंचल वारा या जलधारा, भिजली काळी माती
हिरवे हिरवे प्राण तशी ही रुजून आली पाती
फुले लाजरी बघून कुणाचे, हळवे ओठ स्मरावे

रंगांचा उघडूनीया पंखा, सांज कुणीही केली
काळोखाच्या दारावरती, नक्षत्रांच्या वेली
सहा ऋतूंचे सहा सोहळे, येथे भान हरावे

बाळाच्या चिमण्या ओठांतून, हाक बोबडी येते
वेलीवरती प्रेम प्रियेचे, जन्म फुलांनी घेते
नदीच्या काठी सजणासाठी, गाणे गात झुरावे

या ओठांनी चुंबून घेईन, हजारदा ही माती
अनंत मरणे झेलून घ्यावी, इथल्या जगण्यासाठी
इथल्या पिंपळ पानावरती, अवघे विश्र्व तरावे


— मंगेश पाडगांवकर

दगडाची पार्थिव भिंत

मी मुक्तामधले मुक्त - तू कैद्यांमधला कैदी।
माझे नि तुझे व्हायाचे - ते सूर कसे संवादी?

माझ्यावर लिहिती गीते - या मंद-समीरण लहरी।
माझ्यावर चित्रित होते - गरूडाची गर्द भरारी।।

जड लंगर तुझिया पायी - तू पीस कसा होणार?
माझ्याहून आहे योग्य - भूमीला प्रश्न विचार।।

आभाळ म्हणाले 'नाही' - भूमीही म्हणाली 'नाही'।
मग विनायकाने त्यांची - आळवणी केली नाही।।

पापण्यांत जळली लंका - लाह्यांपरि आसू झाले।
उच्चारून होण्याआधी - उच्चाटन शब्दां आले।

की जन्म घ्यायच्या वेळी - गंगेस हिमालय नाही।
शाई न स्पर्शली असूनी - हे अभंग नदिच्या 'बाही'।।

दगडाची पार्थिव भिंत - ती पुढे अकल्पित सरली।
'मी कागद झाले आहे - चल ‍‍‍‍‍‍लिही' असे ती वदली।

 –  मनमोहन नातू

घड्याळ

गडबड घाई जगांत चाले,
आळस डुलक्या देतो पण;
गंभीरपणें घड्याळ बोले —

'आला क्षण – गेला क्षण!'

घड्याळास या नाहीं घाई,
विसावाहि तो नाहीं पण;
त्याचें म्हणणें ध्यानीं घेई —

'आला क्षण – गेला क्षण!'

कर्तव्या जे तत्पर त्यांचे
दृढ नियमित व्हावयास मन,
घड्याळ बोले अपुल्या वाचे —

'आला क्षण – गेला क्षण!'

कर्तव्याला विमुख आळशी
त्यांच्या हृदयीं हाणित घण,
काळ-ऐक ! — गातो अपुल्याशी

'आला क्षण – गेला क्षण!'

लवाजम्याचे हत्ती झुलती
लक्ष त्यांकडे देतो कोण,
मित रव जर हे सावध करिती —

''आला क्षण – गेला क्षण!'

— केशवसुत

तळटीप : मूळ कवितेत आठ कडवी असल्याचे आढळून येते पण पाठ्यपुस्तकात शेवटची तीन कडवी अंतर्भूत नसल्यामुळे वगळण्यांत आली आहेत.

कादरखां

हा कोण इथे पडलेला! 'कादरखां काबुलवाला' ! धृ.

धिप्पाड देह हा आडवा, पसरला सहा अन् फूट !
पालथे पलीकडे पडले, विक्राळ खिळ्यांचे बूट !
चुणीदार चोळणा आतां, फाटून होय चिरगूट !
बैसला पठाणी बडगा, बाजूला दूर निमूट !
चिखलांत बुडाले कल्ले
त्यां ओढिती चिल्लें-पिल्लें
खिसमीस खिशांतील उरलें
कुणी मारी तयावर डल्ला, 'कादरखां काबुलवाला' !...१

अफगाण दर्‍यांतील आतां, डरकळ्या फोडिती शेर !
बुरख्यांतुनी कंदाहारी, उठलासे हाहा:कार !
तो शर्बत पीतां-पीतां, दचकेल मधेंच अमीर !
'क्या हुवा !'ओरडुनी ऐसें, बडवितात सगळे ऊर !
ते हेरतचे अक्रोड
ते बदाम-पिस्ते गोड
रडरडुनी होती रोड !
अल्बुखार अंबुनी गेला ! 'कादरखां काबुलवाला' !...२

तो हिंग काबुली आतां, विकणार यापुढें कोण ?
व्याजास्तव बसुनी दारीं, गरिबांचा घेइल प्राण ?
खाणार कोण यापुढतीं, तीं कलिंगडें कोरून ?
सजवीलvनूर नयनांचा, कीं सुरमा घालुनी कोण ?
रस्त्यावर मांडुनी खाटा
हुक्क्यासह मारिल बाता-
हिंडेल कोण वा आतां
घालून चमेलीमाळा ? 'कादरखां काबुलवाला' ! ...३

करुं नका गलबला अगदीं, झोंपला असे हा वीर !
जन्मांत असा पहिल्याने,! पहुडला शांत गंभीर !
राहणें जितें जर, मागें, व्हा दोन पावलें दूर !
हा बसेल मानगुटीला, ना तरी होउनी पीर !
जा पळा-पंचनाम्याला
तो आला डगलेवाला,
अडकवील कीं साक्षीला,
मग म्हणाल "पुरता भंवला ! कादरखां काबुलवाला" !...४


- प्र. के. अत्रे (केशवकुमार)

आजीचे घड्याळ

आजीच्या जवळी घड्याळ कसले आहे चमत्कारिक,
देई ठेवुनि तें कुठे अजुनी हे नाही कुणा ठाउक;
त्याची टिक टिक चालते न कधिही, आहे मुके वाटते,
किल्ली देई न त्यास ती कधि, तरी ते सारखे चालते

"अभ्यासास उठीव आज मजला आजी पहाटे तरी,"
जेव्हा मी तिज सांगुनी निजतसे रात्री बिछान्यावरी,
साडेपाचही वाजतात न कुठे तो हाक ये नेमकी,
"बाळा झांजर जाहले, अरवला तो कोंबडा, उठ की !"

चित्रकार : श्री. विजय शिंदे

ताईची करण्यास जम्मत, तसे बाबूसवे भांडता
जाई संपुनीयां सकाळ न मुळी पत्ता कधी लागता !
"आली ओटिवरी उन्हे बघ!" म्हणे आजी, "दहा वाजले !
जा जा लौकर !" कानी तो घणघणा घंटाध्वनी आदळे.

खेळाच्या अगदी भरांत गढुनी जाता अम्ही अंगणी
हो केव्हा तिनीसांज ते न समजे ! आजी परी आंतुनी
बोले, "खेळ पुरे,घरांत परता ! झाली दिवेलागण,
ओळीने बसुनी म्हणा परवचा ओटीवरी येउन !"

आजीला बिलगून ऐकत बसू जेव्हा भुतांच्या कथा
जाई झोप उडून, रात्र किती हो ध्यानी न ये ऐकता !
"अर्धी रात्र कि रे" म्हणे उलटली, "गोष्टी पुरे ! जा पडा !'
लागे तो धिडधांग पर्वतिवरी वाजावया चौघडा

सांगे वेळ, तशाच वार-तिथीही आजी घड्याळातुनी
थंडी पाऊस ऊनही कळतसे सारें तिला त्यांतुनी !
मौजेचे असले घड्याळ दडुनी कोठे तिने ठेविले?
गाठोडे फडताळ शोधुनी तिचे आलो ! तरी ना मिळे !

— केशवकुमार (प्रल्हाद केशव अत्रे)

परवचा = तोंडाने म्हटलेली उजळणी;     झांजर = पहाट;    फडताळ = भिंतीतील कपाट

(बालभारती पाठ्यपुस्तकात पाचवे कडवे वगळलेले आहे)

गाणे ऐकण्यासाठी खालील लिंकवर क्लिक करा.
आजीच्या जवळी घड्याळ कसले आहे चमत्कारिक

आकाशवेडी

मी एक पक्षिण आकाशवेडी
दुज्याचे मला भान नाही मुळी
डोळ्यात माझ्या असे एक आकाश
श्वासात आकाश प्राणांतळी.

स्वप्नांत माझ्या उषा तेवते अन
निशा गात हाकारिते तेथुनी
क्षणार्धी सुटे पाय़ नीडांतुनी अन
विजा खेळती मत्त पंखांतुनी.

अशी झेप घ्यावी, असे सूर गावे,
घुसावे ढगामाजि बाणापरी,
ढ्गांचे अबोली भुरे केशरी रंग
माखून घ्यावेत पंखावरी.

गुजे आरुणी जाणुनी त्या ऊषेशी
जुळे का पहावा स्वरांशी स्वर
बघावी झणत्कारिते काय वीणा
शिवस्पर्श होताच तो सुंदर.

कीती उंच जावे कीती सूर गावे
घुसावे ढगामाजी बाणापरी
ढगांचे अबोली बुरे केशरी रंग
माखुन घ्यावेत अंगावरी

किती उंच जाईन, पोचेन किंवा
संपेल हे आयु अर्ध्यावरी
आभाळ यात्रीस ना खेद त्याचा
निळी जाहली ती सबाह्यांतरी!

- पद्मा गोळे

बाभुळझाड

अस्सल लाकूड, भक्कम गाठ
ताठर कणा टणक पाठ
वारा खात गारा खात
बाभुळझाड उभेच आहे ll१ll

देहा फुटले बारा फाटे
अंगावरचे पिकले काटे
आभाळात खुपसून बोटे
बाभुळझाड उभेच आहे ll२ll

अंगावरची लवलव मिटली
माथ्यावरची हळद विटली
छाताडाची ढलपी फुटली
बाभुळझाड उभेच आहे ll३ll

जगले आहे, जगते आहे
काकुळतीने बघते आहे
खांध्यावरती वरती सुताराचे
घरटे घेउन उभेच आहे ll४ll

टक... टक... टक... टक...
चिटर फटर... चिटर फटक
सुतारपक्षी म्हाताऱ्याला
सोलत आहे, शोषत आहे ll५ll

आठवते ते भलते आहे
उरात माझ्या सलते आहे
आत काही कळते आहे
आत फार जळते आहे ll६ll

अस्स्ल लाकूड, भक्कम गाठ
ताठर कणा टणक पाठ
वारा खात गारा खात
बाभुळझाड उभेच आहे ll७ll


— वसंत बापट

उन्मेष यांच्या मदतीने साभार.

जलद भरुनि आले

गदड निळे गडद निळे जलद भरुनि आले
शीतलतनु चपलचरण अनिलगण निघाले

दिन लंघुनि जाय गिरी, पद उमटे क्षितिजावरि
पद्मरागवृष्टि  होय माड भव्य न्हाले
गदड निळे गडद निळे जलद भरुनि आले

धुंद सजल हसित दिशा, तृणपर्णी सज्ज तृषा
तृप्तीचे धन घनांत बघुनि मन निवालें
गदड निळे गडद निळे जलद भरुनि आले

उतट बघुनि हरिकरुणा, हरित धरा हो गहना
मंदाकिनि वरुनि धवल विहगवृंद डोले
गदड निळे गडद निळे जलद भरुनि आले

रजतनील, ताम्रनील स्थिर पल जल, पल सलील

हिरव्या तटिं नावांचा कृष्ण मेळ खेळे
गदड निळे गडद निळे जलद भरुनि आले

मीन चमकुनी उसळे, जलवलयीं रव मिसळे
नवथर रसरंग गहन करिति नयन ओले
गदड निळे गडद निळे जलद भरुनि आले

धूसर हो क्षितिज त्वरित, ढोर पथी अचल चकित
तृण विसरूनि जवळिल ते खिळवि गगनिं डोळे
गदड निळे गडद निळे जलद भरुनि आले

टप टप टप पडति थेंब मनि वनिंचे विझती डोंब
वत्सल ये वास, भूमि आशीर्वच बोले
गदड निळे गडद निळे जलद भरुनि आले

—  बा. भ. बोरकर

अमुचे निशाण

चढवू गगनि निशाण, अमुचे चढवू गगनि निशाण
कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान !

निशाण अमुचे मनःक्रान्तीचे, समतेचे अन् विश्वशांतिचे
स्वस्तिचिन्ह हे युगायुगांचे ऋषिमुख-तेज महान

मुठ न सोडू जरि तुटला कर, गाऊ फासहि आवळला जर
ठेवू निर्भय ताठ मान ही झाले जरि शिरकाण

साहू शस्त्रास्त्रांचा पाऊस, आम्ही प्रल्हादाचे वारस
सत्य विदारक आणू भूवर दुभंगून पाषाण

विराटशक्ती आम्ही वामन, वाण आमुचे दलितोद्धारण
नमवू बळीचा किरीट उद्धृत ठेवुनि पादत्राण

हिमालयासम अमुचा नेता, अजातशत्रू आत्मविजेता
नामे त्याच्या मृत्युंजय हे चढवू वरनि निशाण



— बा. भ. बोरकर

तेथें कर माझे जुळती

तेथें कर माझे जुळती
दिव्यत्वाची जेथ प्रचीती ॥धृ.॥

हृन्मंदिरी संसृतिशरस्वागत
हंसतचि करिती कुटुंबहितरत
गृहस्थ जे हरि उरात रिझवित,
सदनीं फुलबागा रचिती ॥१॥

ज्या प्रबला निज भावबलानें
करिती सदनें हरिहरभुवनें,
देव-पतींना वाहुनि सु-मने
पाजुनि केशव वाढविती ॥२॥

गाळुनियां भाळीचे मोती
हरिकृपेचे मळे उगविती,
जलदांपरि येउनियां जाती,
जग ज्यांची न करी गणती ॥३॥

शिरीं कुणाच्या कुवचनवॄष्टी,
वरिती कुणि अव्याहत लाठी,
धरिती कुणि घाणीची पाटी,
जे नरवर इतरांसाठीं ॥४॥

यज्ञी ज्यांनी देउनि निजशिर
घडिलें मानवतेचे मंदिर
परि जयांच्या दहनभूमिवर
नाहिं चिरा, नाही पणती ॥५॥

स्मितें जयांची चैतन्यफुले,
शब्द जयांचे नव दीपकळे,
कृतीत ज्यांच्या भविष्य उजळे,
प्रेमविवेकी जे खुलती ॥६॥

जिथें विपत्ती जाळी, उजळी
निसर्ग-लीला निळी काजळी
कथुनि कायसे काळिज निखळी
एकाची सगळी वसती ॥७॥

मध्यरात्रि नभघुमटाखाली
शांतिशिरीं तम चवर्‍या ढाळी;
त्यक्त, बहिष्कृत मी ज्या काळीं;
एकांती डोळे भरती ॥८॥


–  बा. भ. बोरकर


अधिक टिप : आशाबाईंनी हि कविता पूर्ण गायलेली नाही.

माझ्या गोव्याच्या भूमींत

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
गड्या नारळ मधाचे,
कड्या-कपारीमधोनी
घट फ़ुटती दुधाचे ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
आंब्या-फ़णसांची रास,
फ़ुली फळांचे पाझर
कळी फ़ुलांचे सुवास ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
वनश्रीची कारागिरी,
पाना-फ़ुलांची कुसर
पशु-पक्ष्यांच्या किनारी ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
उन्हाळ्यात खारा वारा,
पावसांत दारापुढें
सोन्या-चांदीच्या रे धारा ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
येते चांदणे माहेरा,
ओलावल्या लोचनांनीं
भेटे आकाश सागरा ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
चाफा पानावीण फ़ुले,
भोळाभाबडा शालीन
भाव शब्दांवीण बोले ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
गड्या साळीचा रे भात,
वाढी आईच्या मायेने
सोनकेवड्याचा हात ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
सागरात खेळे चांदी,
आतिथ्याची, अगत्याची
साऱ्या षडरसांची नांदी ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
जिव्या सुपारीचा विडा
अग्निदिव्यांतुन हसे
पाचपोवळ्यांचा चुडा ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
काळे काजळाचे डोळे,
त्यांत सावित्रीची माया
जन्मजन्मांतरी जळे ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
लाल माती, निळें पाणी
खोल आरक्त धावांत
शुद्ध वेदनांचीं गाणीं ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
खड्गा जडावाची मूठ,
वीर-शृंगाराच्या भाळीं
साजे वैराग्याची तीट ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
उंच धूड देवळांचे
ताजमहाल भक्तीच्या
अश्रूंतल्या चांदण्यांचे ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
तृणीं सुमनांचे गेंद,
सिद्ध कुणब्यांच्या तोंडीं
शुद्ध सौंदर्याचे वेद ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
सुखाहुनी गोड व्यथा
रामायणाहुनी थोर
मूक उर्मिलेची कथा ||

माझ्या गोव्याच्या भूमींत
सारा माझा जीव जडे,
पुरा माझ्या कवनांचा
गंध तेथें उलगडे ||

— बा. भ. बोरकर

माझा गाव

निळ्या खाडीच्या काठाला

माझा हिरवाच गाव.
जगात मी मिरवितो
त्याचे लावुनिया नाव !

पूल ओलांडिता पुढे

रस्ता येईल तांबडा.
घरी आणील सरळ
जरी दिसला वाकडा.

पहा तेथून खालती

साळ वाकते सोन्यात
बघालच जेवताना
कुंकू प्रत्येक दाण्यात

माणसांच्या जागीसाठी

दाटी करितात माड.
गर्द मधेच एखादे
आंब्या-फणसाचे झाड.

असो झाडी किंवा वाडी

सुने नाही वाटायचे
नादी आपुल्याच कोणी
तेथे गात असायचे.

थोडया पायवाटा हिंडा

लाल तांबडया वाकडया
होड्या उपड्या झालेल्या
तशा बघाल टेकड्या

जेथे होईल माध्यान्ह

तेथे पान वाढलेले.
काळोखात कुणीतरी
ज्योत घेउन आलेले

श्रमी प्रेमळ जिवांची

पाच हजारांची वस्ती
खडा मारिताच परी
दिसे मोहळाची मस्ती !

इथे जे जे काही भले

ते ते सगळ्या गावाचे !
भाग्यभूषण वाटते
एका दुर्गेच्या नावाचे !

उभ्या गावाच्या जाईने

तिचे मढते मंदिर
नाही काही चांदण्यात
दुजे त्याहून सुंदर !

जाल जेव्हा चुकू नका

तिच्या पूजा-नैवेद्याला
नका राहू आल्यावीण
माझाकडे निवाऱ्याला

गोव्यातला माझा गाव

असा ओव्यांतच गावा
तेथे जाऊन राहून
डोळे भरून पाहावा !

— बा. भ. बोरकर

झिणिझिणि वाजे बीन

झिणिझिणि वाजे बीन
सख्या रे, अनुदिन चीज नवीन

कधी अर्थाविन सुखद तराणा
कधी मंत्रांचा भास दिवाणा
सूर सुना कधी केविलवाणा
शरणागत अतिलीन
सख्या रे, झिणिझिणि वाजे बीन

कधि खटका, कधि रुसवा लटका
छेडी कधी प्राणांतिक झटका
कधी जीवाचा तोडून लचका
घेते फिरत कठीण
सख्या रे, झिणिझिणि वाजे बीन

रोमांचातुन कधि दीपोत्सव
कधी नेत्रांतून पुष्पांचे स्रव
कधी प्राणांतून सागरतांडव
अमृतसिंचित जीण
सख्या रे, झिणिझिणि वाजे बीन

सौभाग्ये या सुरांत तारा
त्यातून अचपळ खेळे पारा
अलख निरंजन वाजविणारा
सहजपणात प्रवीण
सख्या रे, झिणिझिणि वाजे बीन


–  बा. भ. बोरकर

चित्रवीणा

निळ्या जळावर कमान काळी कुठे दुधावर आली शेते
थंडाव्याची कारंजिशी कुठे गर्द बांबूची बेटे

जिकडे तिकडे गवत बागडे कुठे भिंतिच्या चढे कडेवर
ती म्हातारी थरथर कापे सुखासवे होउनी अनावर

तारांमधला पतंग कोठे भुलून गेला गगनमंडला
फणा डोलवित झोंबू पाहे अस्त-रवीच्या कवचकुंडला

उंचवट्यावर म्हशी गोठल्या तसेच कोठे काजळ काळे
वर्ख तृप्तीचा पानोपानी बघून झाले ओले-ओले

कोठे तुटल्या लाल कड्यावर चपळ धीट बकरीची पोरे
एक त्यातले लुचे आईला सटीन कान्ती गोरे गोरे

फूलपंखरी फूलथव्यांवर कुठे सांडली कुंकुमटिंबे
आरसपानी पाण्यावरती तरत्या बगळ्यांची प्रतिबिंबे

कुठे आवळीवरी कावळा मावळतीचा शकून सांगे
पूर्वेला राऊळ इंद्राचे कोरीव संगमरवरी रंगे

घाटामध्ये शिरली गाडी अन् रात्रीचा पडला पडदा
पण चित्रांची विचित्रवीणा अजून करते दिडदा दिडदा



— बा. भ. बोरकर

राजहंस

एका तळ्यात होती, बदके पिले सुरेख
होते कुरूप वेडे, पिल्लू तयांत एक

कोणी न त्यास घेई, खेळावयास संगे
सर्वांहूनी निराळे ते वेगळे तरंगे
दावूनी बोट त्याला, म्हणती हसून लोक
आहे कुरूप वेडे, पिल्लू तयांत एक

पिल्लास दुःख भारी, भोळे रडे स्वतःशी
भावंड ना विचारी, सांगेल ते कुणासी?
जे ते तयास टोची, दावी उगाच धाक
आहे कुरूप वेडे, पिल्लू तयांत एक

एके दिनी परंतु, पिल्लास त्या कळाले
भय वेड पार त्याचे, वाऱ्यासवे पळाले
पाण्यात पाहताना, चोरूनिया क्षणैक
त्याचेच त्या कळाले, तो राजहंस एक


— ग.दि. माडगुळकर

गाणे ऐकण्यासाठी खालील लिंकवर क्लिक करा.
एका तळ्यात होती, बदके पिले सुरेख

हे राष्ट्र देवतांचे

हे राष्ट्र देवतांचे, हे राष्ट्र प्रेषितांचे
आचंद्रसूर्य नांदो स्वातंत्र्य भारताचे

कर्तव्यदक्ष भूमी सीतारघुत्तमाची
रामायणे घडावी, येथे पराक्रमाची
शिर उंच उंच व्हावे, हिमवंत पर्वताचे
आचंद्रसूर्य नांदो स्वातंत्र्य भारताचे

येथे नको निराशा, थोडया पराभवाने
पार्थास बोध केला येथेच माधवाने
हा देश स्तन्य प्याला गीताख्य अमृताचे
आचंद्रसूर्य नांदो स्वातंत्र्य भारताचे

जेथे परंपरांचा सन्मान नित्य आहे
जन शासनातळीचा पायाच सत्य आहे
येथे सदा निनादो जयगीत जागृताचे
आचंद्रसूर्य नांदो स्वातंत्र्य भारताचे


— ग. दि. माडगुळकर

डरांव डरांव!

डरांव डरांव! डरांव डरांव!
का ओरडता उगाच राव?
पत्ता तुमचा नव्ह्ता काल

चित्रकार : श्री. श्रीमंत होनराव, वाई

कोठुनी आला? सांगा नाव

धो धो पाउस पडला फार
तुडुंब भरला पहा तलाव
सुरू जाहली अमुची नाव
आणिक तुमची डरांव डरांव!

बटबटीत डोळ्यांचे ध्यान
विचित्र तुमचे दिसते राव!
सांगा तुमच्या मनात काय?
ही घ्या छत्री, ही घ्या नाव.

जा गाठा जा, अपुला गाव
आणि थांबवा डरांव डरांव!


— ग. ह. पाटिल

फुलात न्हाली पहाट ओली

फुलात न्हाली पहाट ओली, क्षितिजावरती चंद्र झुले
नभात भिजल्या केशरियाचे रंग फुलांवर ओघळले
रंग फुलांवर ओघळतांना असे जुईला लदबदले
गालावरचे निळे गोंदणे पदराभवती घुटमळले

निळ्या तिच्या डोळ्यांत कथाई, कुणाकुणाच्या आठवणी
एक झोपडी साक्षीमधली करीत बसली साठवणी
अशी झोपडी बोलघेवडी पांथस्थाचा पाय अडे
दाट जोंधळ्या रानामधला हुरडा पाहून भूल पडे
आज तिने कुठल्या सजणाला दूर नभातून बोलविले
भरात येउनि नग्न शरीरी उघड्यावरती भोग दिले
काचोळीची गाठ सावरित हळू तयाला सांगितले
तिचियापोटी पाचघडीचे लख्ख चांदणे अवघडले

फुलात न्हाली पहाट ओली, कळीत केशर साकळते
गंधवतीच्या मनात राजस एक पाखरु भिरभिरते !


- ना. धों. महानोर

आभाळाची अम्ही लेकरे

आभाळाची अम्ही लेकरे, काळी माती आई
जात वेगळी नाही आम्हा धर्म वेगळा नाही

श्रमगंगेच्या तीरावरती
कष्टकऱ्यांची अमुची वसती
नाव वेगळे नाही आम्हा गाव वेगळा नाही

इमान आम्हा एकच ठावे
घाम गाळुनी काम करावे
मार्ग वेगळा नाही आम्हा स्वर्ग वेगळा नाही

माणुसकीचे अभंग नाते
अम्हीच अमुचे भाग्याविधाते
पंथ वेगळा नाही आम्हा संत वेगळा नाही

कोटि कोटि हे बळकट बाहू
जगन्नाथ–रथ ओढुन नेऊ
आस वेगळी नाही आम्हा ध्यास वेगळा नाही


— वसंत बापट

झुक झुक झुक अगीनगाडी

झुक झुक झुक झुक अगीनगाडी
धुरांच्या रेघा हवेत काढी
पळती झाडे पाहूया,
मामाच्या गावाला जाऊया

मामाचा गाव मोठा
सोन्याचांदीच्या पेठा
शोभा पाहुनी घेऊया

मामाची बायको गोरटी
म्हणेल कुठली पोरटी
भाच्यांची नावे सांगूया

मामाची बायको सुगरण
रोज रोज पोळी शिकरण
गुलाबजामुन खाऊया

मामा मोठा तालेवार
रेशीम घेईल हजार वार
कोट विजारी लेऊया


— ग. दि. माडगूळकर

झुक झुक अगीनगाडी गाणे ऐकण्यासाठी लिंकवर क्लिक करा.

सांग मला रे सांग मला

सांग मला रे सांग मला
आई आणखी बाबा यातुन, कोण आवडे अधिक तुला ?

आई दिसते गोजिरवाणी, आई गाते सुंदर गाणी
तऱ्हेतऱ्हेचे खाऊ येती, बनवायाला सहज तिला !
आई आवडे अधिक मला !

गोजिरवाणी दिसते आई, परंतु भित्री भागुबाई
शक्तिवान किती असती बाबा थप्पड देती गुरख्याला !
आवडती रे वडिल मला !

घरात करते खाऊ आई, घरातल्याला गंमत नाही
चिंगम अन्‌ चॉकलेट तर, बाबा घेती रस्त्याला !
आवडती रे वडिल मला !

कुशीत घेता रात्री आई थंडी, वारा लागत नाही
मऊ सायीचे हात आईचे सुगंध तिचिया पाप्याला !
आई आवडे अधिक मला !

निजता संगे बाबांजवळी भुते-राक्षसे पळती सगळी
मिशा चिमुकल्या करती गुदगुल्या त्यांच्या अपुल्या गालाला !
आवडती रे वडिल मला !

आई सुंदर कपडे शिवते, पावडर, तिटी तीच लावते
तीच सजविते सदा मुलींना रिबीन बांधुन वेणीला !
आई आवडे अधिक मला !

त्या रिबिनीला पैसे पडती ते तर बाबा मिळवुनि आणती
कुणी न देती पैसा-दिडकी घरात बसल्या आईला !
आवडती रे वडिल मला !

बाई म्हणती माय पुजावी, माणुस ती ना असते देवी
रोज सकाळी नमन करावे हात लावूनी पायाला !
आई आवडे अधिक मला !

बाबांचा क्रम वरती राही, त्यांच्या पाया पडते आई !
बाबा येता भिऊनी जाई सावरते ती पदराला !
आवडती रे वडिल मला !

धडा शीक रे तू बैलोबा, आईहुनही मोठ्ठे बाबा
म्हणून आया तयार होती, बाबांसंगे लग्नाला !
आवडती रे वडिल मला !


— ग.दि. माडगूळकर

मृग

माउलीच्या दुग्धापरी
आले मृगाचे तुषार,
भुकेजल्या तान्ह्यासम
तोंड पसरी शिवार

तुकोबाच्या अभंगाला
टाळ चिपळ्यांची साथ,
वाजताहे रानवारा
चिवारीच्या झुडुपांत !

पिऊनिया रानवारा
खोंड धांवे वारेमाप,
येतां मातीचा सुगंध
स्तब्ध झाला आपोआप

अवखळ बाळापरी
पक्षी खेळतो मातींत,
उभारल्या पंखावरी
थेंब टपोरे झेलीत !

धारा वर्षतां वरुन
बैल वशिंड हालवी,
अवेळीच फुटे पान्हा
गाय वत्साला बोलवी !

गावानेच उंच केला—
हात दैवी प्रसादास,
भिजुनिया चिंब झाला
गावदेवीचा कळस.

निसर्गाने दिले धन—
—द्यावे दुसऱ्यां, जाणुनी,
झाली छप्परे उदार
आल्या पागोळ्या अंगणी !

स्नान झाले धरणीचे
पडे सोन्याचा प्रकाश !
आता बसेल माउली
अन्नब्रम्हाच्या पूजेस !



— ग. दि. माडगुळकर

केवढे हे क्रौर्य!

(पृथ्वी)

क्षणोक्षणि पडे, उठे, परि बळें, उडे बापडी,
चुके पथहि, येउनी स्तिमित दृष्टिला झांपडी;
किती घळघळां गळे रुधिर कोमलांगांतुनी,
तशीच निजकोटरा परत पातली पक्षिणी.

म्हणे निजशिशूंप्रती, 'अधिक बोलवेना मला,
तुम्हांस अजि अंतिचा कवळ एक मी आणिला;
करा मधुर हा ! चला ! भरवितें तुम्हां एकदां,
करो जतन यापुढें प्रभु पिता अनाथां सदा !

अहा ! मधुर गाउनी रमविलें सकाळी जनां,
कृतघ्न मज मारितील नच ही मनीं कल्पना !
तुम्हांस्तव मुखीं सुखें धरुनि घांस झाडावरी
क्षणैक बसलें न तों, शिरत बाण माझ्या उरीं !

निघून नरजातिला रमविण्यांत गेलें वय,
म्हणून वधिलें मला ! किति दया ! कसा हा नय !
उदार बहु शूर हा नर खरोखरीं जाहला
वधून मज पांखरा निरपराध कीं दुर्बला !

म्हणाल, 'भुलली जगा, विसरली प्रियां लेंकरां'
म्हणून अतिसंकटें उडत पातलें मी घरा;
नसे लवहि उष्णता, नच कुशींत माझ्या शिरा,
स्मरा मज-बरोबरी परि दयाघना ईश्वरा. '

असो; रुधिर वाहुनी नच भिजो सुशय्या तरी
म्हणूनि तरुच्या तळीं निजलि ती द्विजा भूवरी;
जिवंत बहु बोलकें किति सुरम्य तें उत्पल,
नरें धरुनि नाशिलें, खचित थोर बुध्दि, बल.

(वसंततिलका)
मातीत ते पसरिले अतिरम्य पंख,
केलें वरी उदर पांडुर निष्कलंक !
चंचू तशीच उघडी, पद लांबवीले,
निष्प्राण देह पडला, श्रमही निमाले !



— नारायण वामन टिळक

नय = नीति; उत्पल = कमल

समाधी

या दूरच्या दूर ओसाड जागी किडे पाखारांवीन नाही कुणी
हा भूमिचा भाग आहे अभागी इथे एक आहे समाधी जुनी

विध्वंसली कालहस्तांमुळे ही हिला या पहा जागोजागी फटा
माती खड़े आणि आहेत काही हिच्या भोवती भंगलेल्या विटा

आहे जरी लेख हा छेद गेला जुन्या अक्षरातील रेघांमधुन
दुर्वांकुरे अन तरु खुंटलेला निघाला थरातील भेगांमधुन

कोठून ताजी फुले बाभळींनी हिला वाहिले फ़क्त काटकूटे
ही भंगलेली शलाका पुराणी कुणाचे तरी नाव आहे इथे

रानातलां ऊन मंदावलेला उदासीन वारा इथे वाहतो
फांदितलां कावळा कावलेला भुकेलाच इथे तिथे पाहतो


- ना. घ. देशपांडे

रुद्रास आवाहन

डुमडुमत डमरू ये, खणखणत शूल ये,
शंख फुंकत ये, येई रुद्रा!
प्रलयघनभैरवा, करित कर्कश रवा
क्रूर विक्राळ घे क्रुद्ध मुद्रा !

कडकडा फोड नभ, उडव उडूमक्षिका,
खडबडवि दिग्गजां, तुडव रविमालिका,
मांड वादळ, उधळ गिरि जशी मृत्तिका
खवळवीं चहुंकडे या समुद्रां !

पाड सिंहासने दुष्ट हीं पालथीं,
ओढ हत्तीवरुनि मत्त नृप खालती,
मुकुट रंकासि दे, करटि भूपाप्रति,
झाड खटखट तुझें खड्ग क्षुद्रां !

जल तडांगी सडे, बुडबुडे, तडतडे—
"शांति ही!" बापुडे बडबडति जन-किडे !
धडधडा फोड तट ! रुद्र, ये चहुंकडे,
धगधगित अग्निमंधि उजळ भद्रा !

पूर्वि नरसिंह तूं प्रगटुनी फाडिले
दुष्ट जयीं अन्य गृहिं दरवडे पाडिले,
बनुनि नृप, तापुनी चंड, जन नाडिले—
दे जयांचें तयां वीरभद्रा!



— भा. रा. तांबे

गोष्टी घराकडिल

(वृत्त - वसंततिलका)


गोष्टी घराकडिल मी वदतां गड्या रे
झालें पहा कितिक हें विपरीत सारें !
आहें घरासचि असें गमतें मनास,
ह्या येथल्या सकल वस्तु उगीच भास ! ll १ ll

ही देख म्हैस पडवीमधिं बांधलेली
रोमंथभाग हळु चावित बैसलेली
मित्रा ! गजामधुनि या पडवीचिया रे
मौजा पहा क्षणभरी रजनीचिया रे ! ll २ ll

डोळ्यांत बोट जरि घालुनि पाहशील
अंधार तो अधिकची तुजला दिसेल !–
अंधार – जो फलक होतसे अम्हांस
चेतोनिबद्ध जनचित्र लिहावयास ! ll ३ ll

आवाज 'किर्र' रजनी वदतेच आहे,
'घों घों 'असा पवन नादहि बोलताहे;
ऐकें पलीकडुनि बेडुक शेतभातीं
पर्जन्यसूक्त सगळे मनसोक्त गाती ! ll ४ ll

हीं चार पांच चढुनी हळु पायठाणें
या ओसरीवर अतां जपुनीच येणें !
हें ऐक रे 'टकटका' करीतें घड्याळ
या शांततेत गमतें कुटितेंच टाळ ! ll ५ ll

डावीस हा बघ निरखुनि एक माचा
निद्रिस्थ त्यावरि पिता अतिपूज्य माझा,
त्याचा खरोखर न मी क्षण पुत्र शोभें
तो सर्वदा जरि म्हणे मज पुत्र लोभें ! ll ६ll

तातास या बघुनि या हृदयांत खातें,
होऊन हें हृदय विव्हळ सर्व जातें !
त्याच्या तरी पदयुगावरि या पडूनी
न्हाणूं तयास मग का वद आसवांनी ? ll ७ ll

ताताचिया बघ गड्या उजव्या कडेला
बापू असे तिथ बरें अमुचा निजेला,
अज्ञान तो चपलधी परि बाळ आहे
त्याचेविशीं मम मनीं अतिलोभ राहे ! ll ८ ll

बापू ! गड्या! ध्वज उभा करशील काय ?
तूं देशकारण करुं झटशील काय ?
बापू ! जनांत दिवटी धरशील काय ?
स्वातंत्र्यदेव मनसा भजशील काय ? ll ९ ll

मित्रा! धरीं सुदृढ हस्त मदीय फार,
दारास आडसर घट्ट असेल थोर,
दाराचिया तर फटींतुन आंत जाऊं
सानंद सुस्थित घरांतील सर्व गाऊ ! ll १० ll

मित्रा ! इथें कितितरी मज हर्ष होई,
येथें हवा मधुर, निश्वसनांत येई
नाहीं कधींहि बुधवारवनांत जैशी
वाटेवरी चतरशिंगिचीया न तैशी ! ll ११ ll

मित्रा ! असा हळुच ये उजवेकडेस
खोली पहा पघळ ही किती ऐसपैस;
निद्रावश स्वजन येथ, बघूनि यास
हर्षाचिया न उकळ्या फुटती कुणास? ll १२ ll

ती एक खाट अवलोक समोर आतां
आहे सुषुप्तिवश तेथ मदीय माता
तीचे कुशींत निजली दिसते मदीय
भीमा स्वसा, बघुनी ती मज हर्ष होय. ll १३ ll

मत्कारणें स्तवुनि देव, निजावयातें
आलीस तूं खचित गे असशील माते!–
मोठे त्वदीय उपकार जरा तरी ते
जातील का फिटुनियां तव पुत्रहस्तें ? ll १४ ll

खालीं मदीय भगिनी दिसती निजेल्या
गोष्टी जयांस कथितां न पुऱ्यांच झाल्या !
ती कोण दिसते? – निजली असुनी
जी श्वास टाकित असे अधुनीमधूनी ! ll १५ ll

कान्ताच ही मम !– अहा ! सखये ! मदीय
स्वप्ने, अतां तुज गडे ! दिसतात काय?
आतां असो ! पण पुढें तुजला दिसेन
स्वप्ने तुझी मग समग्र तुला पुसेन ! ll १६ ll

मागील दारिं सखया ! तुळशीस आतां
वन्दू, जिला मम जनीं नमिला स्वमाथा !
सोडूनि गांव वळणें अमुच्या घराचें,
येऊं घरा परत खासगिवालियाचे! ll १७ ll



— केशवसुत

शतकानंतर आज पाहिली

शतकानंतर आज पाहिली पहिली रम्य पहाट

मेघ वितळले, गगन निवळले
क्षितिजावर नव रंग उसळले
प्रतिबिंबित ते हो‍उनि खुलले... भारतभूमिललाट

आजवरीच्या अंधारात
अनंत झाले उल्कापात
एकवटोनी तेज तयांचे तिमिर सरे घनदाट

फकिरांनी शत यज्ञ मांडले
वेदीवरती रक्त सांडले
त्या रक्ताची क्षितिजावर ये... आरुण मंगल लाट

दीप पेटवुनि घरदारांचे
पूजन केले स्वातंत्र्याचे
त्या ज्योतींचे तेज मिसळुनी... झाले आज विराट

पुरेत अश्रू, दुबळे क्रंदन
भावपूर्ण करु विनम्र वंदन
नव-अरुणाचे होऊ आम्ही... प्रतिभाशाली भाट


— वसंत बापट

सैनिकाप्रत

सदैव सैनिका,	पुढेच जायचे
न मागुती तुवा,	कधी फिरायचे ॥ धृ ॥
सदा तुझ्यापुढे,	उभी असे निशा
सदैव काजळी,	दिसायच्या दिशा
मधून मेघ हे,	नभास ग्रासती
मधेच या विजा,	भयाण हासती
दहा दिशांतुनी,	तुफान व्हायचे ॥ १ ॥
प्रलोभने तुला,	न लोभ दाविती
न मोह-बंधने,	पदांस बांधिती
विरोध क्रोध वा,	तुला न थांबवी
न मोह भासतो,	गजांतवैभवी
न दैन्यही तुझे,	कधी सरायचे ॥ २ ॥
वसंत वा शरद,	तुला न ती क्षिती
नभात सूर्य वा,	असो निशापती !
विदीर्ण वस्त्र हो,	मलीन पावले
तरी न पाय हे,	कधी विसावले !
न लोचना तुवां,	सुखें मिटायचे ॥ ३ ॥
नभात सैनिका,	प्रभात येउ दे
खागांसवे जगा,	सुखांत गाउ दे
फुलाफुलांवरी,	सुवर्ण शोभु दे
जगास शांतता,	सुहास्य लाभु दे
न पाय तोवरी,	तुझे ठरायचे ॥ ४ ॥

— वसंत बापट

Anonymous... यांच्या मदतीने दुरुस्त केलेली आवृत्ती (May 9, 2011)

देव (देवा, तुझे किती)

देवा, तुझे किती,		सुंदर आकाश
सुंदर प्रकाश		सूर्य देतो.
सुंदर चांदण्या,		चंद्र हा सुंदर
चांदणे सुंदर		पडे त्याचे.
सुंदर हि झाडे,		सुंदर पांखरे
किती गोड बरे		गाणे गाती.
सुंदर वेलींची		सुंदर ही फुले
तशी आम्ही मुले		देवा तुझी.
इतुके सुंदर		जग तुझे जर
किती तू सुंदर		असशील!!

— ग. ह. पाटील

इंच इंच लढवूं

उतुंग आमुची उत्तर सीमा इंच इंच लढवूं
अभिमान धरुं, बलिदान करूं, ध्वज उंच उंच चढवूं ll धृ ० ll

परक्यांचा येता हल्ला,

प्रत्येक घर बने किल्ला

हे कोटि कोटि भुजदंड,

होतील इथें ध्वजदंड

छातीची करुनी ढाल, लाल या संगिनीस भिडवूं ll १ ll

बलवंत उभा हिमवंत,

करी हैवानांचा अंत

हा धवलगिरी, हा नंगा

हा त्रिशूळ कांचनगंगा

जरि झुंड पुंड शत्रूंची आली, खिंड खिंड अडवूं ll २ ll

जरि हजार अमुच्या ज़ाती

संकटामधें विरघळती

परचक्र येतसे जेव्हां,

चौदांची एकच जिव्हा

मग पक्ष, पंथ जरि लक्ष आमुचे, सागरात बुडवूं ll ३ ll

राष्ट्राचा दृढ निर्धार,

करु प्राणपणेंप्रतिकार

ह्या नसानसांतिल रक्त,

जाळील आसुरी तख्त

आम्ही न कुणाचे दास, नवा इतिहास पुन्हा घडवू ll ४ ll

अन्याय घडो शेजारी,

की दुनियेच्या बाजारीं

धावून तिथेही जाऊ,

स्वातंत्र्य-मंत्र हा गाऊ

स्वातंत्र्य, बंधुता, समता यांचा घोष सदा घुमवू ll ५ ll



— वसंत बापट

आजोळी

माझ्या मामाची रंगीत गाडी हो
तिला खिल्लार्‍या बैलांची जोडी हो !
कशी दौडत दौडत येई हो
मला आजोळी घेऊन जाई हो

नाही बिकट घाट,
सारी सपाट वाट,

मऊ गालीचे ठायीठायी हो !

शीळ घालून मंजूळवाणी हो
पाजी बैलांना ओहोळ पाणी हो
गळा खुळखूळ घुंगूरमाळा हो
गाई किलबील विहंगमेळा हो !

बाजरिच्या शेतात,
करी सळसळ वात,

कशी घुमवी आंबेराई हो !

कोण कानोसा घेऊन पाही हो
कोण लगबग धावून येई हो
गहिवरून धरून पोटी हो

माझे आजोबा चुंबन घेती हो

लेक एकूलती,
नातु एकूलता,

किती कौतुक कौतुक होई हो !



— ग. ह. पाटील

निरोप

चित्रकार : श्री. श्रीमंत होनराव, वाई

बाळ, चाललासे रणा
घरा बांधिते तोरण,
पंचप्राणांच्या ज्योतींनीं
तुज करिते औक्षण.

याच विक्रमी बाहुंनी
स्वतंत्रता राखायची,
खांद्यावरी या विसावे
शांती उद्याच्या जगाची.

म्हणूनिया माझ्या डोळा
नाही थेंबही दुःखाचा;
मीहि महाराष्ट्रकन्या
धर्मं जाणते विराचा.

नाही एकही हुंदका
मुखावाटे काढणार,
मीच लावुनी ठेविली
तुझ्या तलवारीस धार.

अशुभाची सावलीहि
नाही पडणार येथे;
अरे मीहि सांगते ना
जीजा, लक्षुमीशी नाते.

तुझ्या शस्त्रांना, अस्त्रांना
शक्ति देईल भवानी,
शिवरायांचे स्वरुप
आठवावे रणांगणी.

घन्य करी माझी कूस
येई विजयी होऊन,
पुन्हा माझिया हाताने
दूधभात भरवीन !


— पद्मा गोळे

आईपणाची भीती

आजच्या इतकी आईपणाची
भीती कधीच वाटली नव्हती,
अगतिकतेची असली खंत
मनात कधीच दाटली नव्हती.

विचारलेस आज मला,
"आई, कोणती वाट धरू ?"
गोळा झाले कंठी प्राण
आणि डोळे लागले झरू.

कोणती दिशा दाखवू तुला ?
पूर्व ? पश्चिम् ? दक्षिण ? उत्तर ?
माझ्यासारख्याच भीतीने या
चारी दिशा झाल्या फ़त्तर!

कोठे ज्ञान, यश, सुख ?
काय त्यांच्या खाणाखुणा ?
या-त्या रुपांत दिसतो
सैतानच वावरतांना.

जळी, स्थळी, आकाशीही
अणूबॉम्ब झाकला आहे
प्रत्येक रस्ता माणसाच्या
रक्ताने रे माखला आहे.

आज आईच्या कुशीत सुद्धा
उरला नाही बाळ, निवारा:
द्रौणीच्या अस्त्रासारखा
हिरोशिमाचा बाधेल वारा.

कोठेतरी गेलेच पाहिजे,
गतीचीही आहेच सक्ती;
जायचे कसे त्याची मात्र
कुणीच सांगत नाही युक्ती.

खचू नको, शोध बाळा
तुझा तूच ज्ञानमार्ग;
कोणतीही दिशा घे
पण माणुसकीला जाग.

धीर धर, उचल पाय,
आता मात्र कर घाई;
आणखी एक लक्षात ठेव
प्रत्येकालाच असते आई !


– पद्मा गोळे

श्रावणबाळ

शर आला तो, धावुनी आला काळ
विव्हळला श्रावणबाळ
'हा ! आई गे !' , दीर्घ फोडूनी हांक
तो पडला जाऊन झोंक
ये राजाच्या श्रवणी करुणावाणी
हृदयाचे झाले पाणी.
त्या ब्राह्मणपुत्रा बघुनी
शोकाकुल झाला नृमणी
आसवें आणुनी नयनी
तो वदला, 'हा हंत तुझ्या नाशाला
मी पापी कारण बाळा' !

मग कळवळूनी, नृपास बोले बाळ.
'कशी तुम्ही साधीली वेळ'
मम म्हातारे मायबाप तान्हेले
तरुखाली असती बसले.
कावड त्यांची, घेउन मी काशीला
चाललो तीर्थयात्रेला.
आणाया निर्मळ वारी
मी आलो या कासारी
ही लगबग भरूनी झारी
जो परत फिरे, तो तुमचा शर आला
या उरांत रुतुनी बसला.

मी एकुलता, पुत्र, कसा हा घाला
मजवरती अवचित आला !
त्यां वृद्धपणी, मीच एक आधार
सेवेस अतां मुकणार
जा, बघतील ते, वाट पांखरावाणी
द्या नेऊन आधी पाणी.
आहेत अंध ते दोन्ही,
दुर्वार्ता फोडुं नका ही,
ही विनती तुमच्या पायी
मज माघारी, करा तुम्ही सांभाळ
होउनियां श्रावणबाळ.

परि झांकुनी हे, सत्य कसे राहील ?
विधीलेख न होई फोल
काळीज त्यांचे फाटुन शोकावेगे
ते येतील माझ्यामागे,
"घ्या झारी... मी जातो..." त्याचा बोल
लागला जावया खोल.
सोडीला श्वास शेवटला,
तो जीव विहग फडफडला,
तनु-पंजर सोडूनी गेला
दशरथ राजा, रडला धायीं धायीं
अडखळला ठायीं ठायीं.


— ग. ह. पाटील

गाणे ऐकण्यासाठी लिंकवर क्लिक करा.

स्वर : श्री. श्रीधर फडके