बीज अंकुरे अंकुरे

बीज अंकुरे अंकुरे, ओल्या मातीच्या कुशीत
कसे रुजावे बियाणे, माळरानी खडकात? II धु० II

बीजा हवी निगराणी, हवी मायेची पाखर
लख्ख प्रकाश निर्मळ, त्यात कष्टाचा पाझर
हवी अंधारल्या राती, चंद्र-किरणांची साथ
कसे रुजावे बियाणे, माळरानी खडकात? ॥ १ ॥

अंकुराचे होता रोप, होई रोपट्याचे झाड
मुळ्या रोवुन रानात, उभे राहील हे खोड
निळ्या आभाळाच्या खाली, प्रकाशाचे गीत गात
कसे रुजावे बियाणे, माळरानी खडकात? ॥ २ ॥

नाही झाला महावृक्ष, जरी नसे कल्पतरु
फुला-फळांचा त्यावरी, नाही आला रे बहरु
क्षणभरी विसावेल, वाटसरु सावलीत
कसे रुजावे बियाणे, माळरानी खडकात? ॥ ३ ॥

— मधुकर पांडुरंग आरकडे

हरि हा आनंदाचा कंद

हरि हा आनंदाचा कंद । आनंदाचा कंद ।
उभा पुढें भक्तसखा गोविंद ॥ हरि०॥ध्रु०॥

सजल नीरदश्यामतनु नवरत्नखचितसौवर्ण
मुकुट शिरपेंच तुरा वरि कलगि विराजित
कुटिलालक निटिलासि कस्तुरी विराजित
कुटिलालक निटिलासि कस्तुरी-तिलक
केशरीगंध ॥ हरि०॥१॥

श्रवणिं मनोहर मकरकुंडलें फुल्ल गल्ल
कर्णांत दीर्घ-सुप्रसन्नलोचन इंदुवदन तिल
पुष्पनासिका कुंदरदन हनु अधरबिंबगत
हास्य मंदमंद ॥ हरि० ॥२॥

कंबुकंठ कौस्तुभाभरण शुभपटीरपंक नव-
द्रवरुषितपविरांस केयूरविभूषित कनक-
कटकसह-रत्नतोडर-प्रभानुभासित शंख
सुदर्शन-गदा-सरोरुह लसच्चतुर्भुज
ललितांगुलिधृत रत्नमुद्रिकावृंद ॥ हरि०॥३॥

विशाल गक्षस्थलीं रमाकुचकुंभकुंकुमालेप-
लिप्त श्रीवत्सलांछिता सुवर्णयज्ञोपवीत
मध्य वलित्रयबंधुर निम्ननाभि तनु
रोमराजि लुठदुत्तरीयपट परिजातनव-
कुसुम तुलसिकामिश्रहार-पादाप्रचुंबि
नभ भरुनि जयाचा मधुर सूटला गंध ॥ हरि०॥४॥

कटीतटीं जरिकांठि पीतकौशेयवासपट
वास सुवासित विचित्र शृंखल अगणित
मणी झणझणित मंजुलकणित किंकेणी
विपुलरोरुद्वंद्व विराजित जानुजंघ सुकुमार
सरलतर कनकवलयुक्त रत्नतोडरे मंजुमंजु
सिंजान हीर मंजीर परिष्कृत सहज रक्त
मृदु वज्र अंकुश ध्वजांबुजांकित वृत्तवृत्त
उत्तुंग-रक्तनखचक्रवाल सत्पुण्यचंद्रिका ध्वस्त
महध्दृदयांघतमस मंदाकिनी माहेर चरणयुग
धृतरणरणिक जयाच्या क्षणिक ध्यानें तुटती
झटिति सर्व भवबंध ॥ हरि० ॥५॥

कोटिकोटि कंदर्प रुपलावण्य-दर्पहर ध्यान
मनोहर अनंतजन्म मनोमल पटली निर्मूलनकर ।
भक्तिगम्य तापत्रयभंजन आसेजनक ध्यानिं पाहतां
वाटे जणुं नयनांत भरावें हुंगावें दृढ आलिंगावें
कीं चुंबावें विसरतसे संसार सर्वही संतत
याचा पंत विठ्ठला सहज लागला छंद ॥ हरि०॥६॥


— विठोबा अण्णा दफ्तरदार

बकुळीची फुले

छाया गर्द सुरेख, गार हिरवी शोभे तुझी पालवी
सो सो गर्जत वाहुनी गदगदा वारा तुला हालवी ।

भोती कुंपण दाट, त्यावरुनही विस्तारल्या डाहळ्या
झाला भूमिवरी किती खच तरी; पाने, फुले, पाकळ्या ।

पुष्पांचे झुबके किती लहडले प्रत्येक फांदीवरी
त्यांचा गंध चहूकडे पसरला, वर्णू किती माधुरी ।

छोटे गोंडस, पांढरे सुम तुझे, हुंगू किती मी तया
छोट्या, सुंदर पाकळ्या कितितरी, येती न मोजावया ।

उद्यानात अनंत वृक्ष फुलले, त्यांची सुगंधी फुले
घेतो जो न करांत तोच सुकती, पस्तावतो त्यामुळे ।

पुष्पे वेचुनिया तुझी जर तया, मी ठेविली गुंफुनी
त्यांचा गंध अनंत काळ टिकतो, जाती न कोमेजुनी ।

पुष्पांच्या तव ओंजळीत तरुवरा, डोक्यावरी ठेवितो
यावज्जीव असो शिरावर तुझी छाया असे इच्छितो ।



— गजानन लक्ष्मण ठोकळ

देवमान्य

यज्ञ शंभरावा		होताच पुरता
गमे भूपा झाली		जन्मसफलता !
कुणा दे दक्षिणा		कुणा देई भूमी
याचकां संतुष्ट		करी अंतर्यामी !
घडविली तेणे		यज्ञपुरुषाची
कलाकुसरीची		प्रतिमा सोन्याची.
'मिरवून मूर्ति		नगरामधून
वैभव आपुले		सकलां दावून
शंभर यज्ञांचे		स्मारक म्हणून
होत्यालागून ती		करावी अर्पण;
—प्रथा अभिनव		होईल ही खास,
नावलौकिकही		येईल भरास !'
—यापरी योजिला		भूपाने विचार
डामडौलाची त्या		हौस अनिवार !
त्याच मूर्तींची ही		पालखी निघाली
नगरात तीच		घांदल सगळी !
२
पहा उभारिली		पताका–तोरणे
मार्ग संमार्जिले		जान्हवी–जलाने,
पादचारी भूप		चवरे वारितो
मंजुळ मंजुळ		चौघडा झडतो
दो बाजूंस पथी		सैनिक चालती,
पालखीशी कोणा		रिघो नच देती !
दर्शनार्थ जन		लोटले अमित;
दुरूनच देवा		भावे नमितात !
' घन्य नृपवर ! '		करिती ते ध्वनी
हरखून तेणे		भूप म्हणे मनी —
' मजसम कोण		भुवनी दुसरा ?
पुण्यश्लोकांत मी		पुण्यश्लोक खरा !
अमर सुमने		का न उधळिती ?
काय कल्पतरू		सुकला संप्रतिं ?
नुधळोत सुखे		नुधळती जरी,
ठसलो जनांच्या		हृदयांभीतरी ! '
इतक्यात एक		कुष्ठे पीडियेला
पालखीजवळी		जावया सजला !
"पैस रे दा वाट !		आडवा न कुणी !
टेकवू द्या माथा		प्रभूच्या चरणी !
स्पर्शे त्याच्या भोग		हरतील सारे !
ऐसे वदून तो		पुढे पुढे सरे !
–कोण हे साहस		भूप खवळला !
"मारा पातक्याते ! "		सैनिकां बोलला
तळपू लागल्या		नग्न तरवारी,
श्रमण ये कुणी		तोच तीरापरी,
गलितांगालागी		झाकी निज देहे–
हासत हासत		घांव साहताहे
क्षणी होती त्याची		खांडोळी–खांडोळी
—सुरी नभातून		सुमवृष्टि केली !
कोठला तो कुष्ठी ?		— यज्ञनारायण !
स्वयं प्रकटला		त्याच्या देहातून !
म्हणे, "राया ! भूल		पडली तुजलाः
यज्ञात–मूर्तीत —		असेन कोठला ?
रंजल्या–गांजल्या		दीनांचे शरीर
आम्हां देवतांचे		हेच रे मंदिर !
मीच झालो कुष्टी		सत्व पाहण्याला
भिक्षूवीण न ये		कुणीच कसाला !
पहा ! कैसा मान्य		हो देवालागून —
— स्वर्गातून तया		येतसे विमान ! "

— वामन नारायण देशपांडे

धरणी ती माय कोपली का ?

जीव-जनावरा		।		देत आली ठाय
धरणी ती माय		।		कोपली का ?		१
स्वप्न पहाटेचे		।		खरेच होणारे
घरातले सारे		।		गोड स्वप्नी		२
पाहता पाहता		।		दृष्टी गेली पार
सकाळी अंघार		।		अनंताचा		३
दुष्ट कसा होतो		।		अनंतही अंती
गेले त्यांना शांती		।		कशी आता ?		४
मातीला जे होते		।		दगड धरून
त्यांचेही भरून		।		आले मन		५
परास्त होऊन		।		आणि कोसळले
अश्रू ओघळले		।		अखेरचे		६
मातीचे पाईक		।		मातीखाली मेले
असे कसे गेले		।		कष्टवंत ?		७
खेड्याचे या कसे		।		भाग्य असे खोटे
सूर्यास्त पहाटे		।		पाहण्याचे		८
कोणती अशी ही		।		धरतीची माया
काळीकुट्ट छाया		।		मरणाची		९
गेले त्यांना आता		।		कुणी कसे गावे ?
पुन्हा उगवावे		।		जोमदार !		१०

— फ. मुं. शिंदे

मानवता

अन्याय घडो कोठेही, चिडून उठू आम्ही
घाव पडो कोठेही, तडफडू आम्ही

हाल पाहून हळूहळू, होवोत कोठेही
पिळवणूक पाडील पीळ आम्हा, असो कोणाचीही

वजन आमच्या छातीवर, पायांतल्या बेड्यांचे दासांच्या
चाबूक उडो कोठेही, वळ पाठीवर आमच्या

अवघ्या अभाग्यांचे अश्रू, उभे आमच्या डोळ्यांत
दु:खितांच्या, वेदनांच्या कळा आमच्याही उरात

संवेदना सार्‍या जगाची
हृदयात आहे भरभरून
नाते नवीन असे काही
जोडून आहोत आम्ही
मानव तेही मानव आम्ही

— अनिल

माझ्या या ओटीवर

१

माझ्या या ओटीवर

कोण कोण येते — कोण कोण येते ?

चिमणी येते नि कावळा येतो,

टपटप दाणे टिपून जातो — टिपून जातो.

होला येतो नि पारवा येतो,

हू हू घू घू करून जातो — करून जातो

मैना येते नि पोपट येतो,

मंजूळ मंजूळ बोलून जातो — बोलून जातो.

मोर येतो नि लांडोर येते,

थय थय थुई थुई नाचून जाते — नाचून जाते.

२

माझ्या या हौदावर

कोण कोण येते — कोण कोण येते ?

चिमणी येते नि कावळा येतो,

बुडबुड गंगे न्हाऊन जातो — न्हाऊन जातो.

होला येतो नि पारवा येतो,

थेंबथेंब पाणी पिऊन जातो — पिऊन जातो.

मैना येते नि पोपट येतो,

पाणी उडवून खेळून जातो — खेळून जातो.

मोर येतो नि लांडोर येते,

थुई थुई थुई थुई नाचून जाते — नाचून जाते.

३

माझ्या या बागेत

कोण कोण येते — कोण कोण येते ?

चिमणी येते नि कावळा येतो,

इकडे तिकडे उडून जातो — उडून जातो.

मैना येते नि पोपट येतो,

पेरु, डाळिंब खाऊन जातो — खाऊन जातो.

मोर येतो नि लांडोर येते,

आंब्याच्या डहाळीवर झुलून जाते — झुलून जाते.

कोकीळ येतो नि बुलबुल येतो,

गोड गोड गाणी गाऊन जातो — गाऊन जातो.

— ताराबाई मोडक

पाणी-पाणी

वर कोर्‍या आभाळाची
भट्टी तापली तापली,
खाली लेकरांची माय
वारा पदराने घाली.

वाऱ्याखाली कसेबसे
उभे रोप जवारीचे,
एक मलूल पोपटी
दोन सुकल्या पात्यांचे.

उभी कोणाच्या दारात
रांग भुकेल्या बाळांची,
थाळा वाडगा घेऊन
अशी तिष्ठत केव्हाची.

पोरक्या या अर्भकांना
एक पाणी का मिळेना,
उभा डोळ्यामधे थेंब
तो का सुकून जाईना.

— इंदिरा संत

श्लोक

[वसंततिलक]

द्रव्यास हे गमन-मार्ग यथावकाश ।
की दान, भोग अथवा तिसरा विनाश ॥

जो घे न भोग-जरि, पात्र-करी न देही ।
त्याच्या धनास मग केवळ नाश पाही ॥


दे दान गुप्त, उपकार करी न बोले ।
मानी प्रमोद जरि मान्य घरास आले ॥
'दांवी न गर्व विभवे गुणं घे पराचे ।
खड्गाग्र-तुल्य विषम-व्रत हे भल्याचे ॥

— वामन पंडित

प्रकाशमान व्हा !

त्या अंधाऱ्या प्रदेशात
सूर्योदय घेऊन मी जात आहे.
केविलवाणे सूर्यास्त वळणावळणांवर
खाली मान घालून उभे आहेत
शरणागतांसारखे !

त्यांच्या निर्वासित आशा
हद्दपार झाल्या होत्या शतकांपूर्वीच
बहिष्कृत केलेले होते
त्यांच्या जीवनाचे आनंदोत्सव

दोस्तहो ....... !
तुमच्या डोळ्यांतील वाळवंट पुसून टाका
तिथे पेरायला आणल्यात मी
नवप्रेरणांच्या तेजस्वी बहरकळ्या,
धुऊन टाका चेहर्‍यावरला भयग्रस्त अंधार
प्रकाशाचे दिवे आणलेत मी तुमच्यासाठी
तुमच्या ऐतिहासिक शापांना

तुडवले मी वादळग्रस्त पावलांनी
आणि बंधमुक्त केलेत तुमचे कोंडलेले श्‍वास

राजहंसांनो ....... !
ओळखा तुमच्या तेजस्वी रूपाला
नि लुटा तुमच्या तडफदार युक्‍तीचा विजय

दोस्तांनो ....... !
तुमच्यासाठी मी सूर्योदय आणलेत
प्रकाशमान व्हा, प्रकाशमान व्हा !


— हिरा गुलाबराव बनसोडे

प्रमाण

[भुजंगप्रयात]

अती कोपतां कार्य जातें लयाला
अती नम्रता पात्र होते भयाला ।
अती काम तें कोणतेंही नसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १ ॥

अती लोभ आणी जना नित्य लाज
अती त्याग तो रोकडा मृत्य आज ।
सदा तृप्त नेमस्त सर्वां दिसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ २ ॥

अती मोह हा दु:ख-शोकासि मूळ
अती काळजी टाकणें हेंही खूळ ।
सदा चित्त हें सद्विचारें कसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ३ ॥

अती ज्ञान अभ्यासिल्या क्षीण काया
अती खेळणें हा भिकेचाचि पाया ।
न कष्टाविणें त्वां रिकामें बसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ४ ॥

अती दान तेंही प्रपंचात छिद्र
अती हीन कार्पण्य मोठे दरिद्र ।
बरें कोणतें तें मनाला पुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ५ ॥

अती भोजनें रोग येतो घराला
उपासें अती कष्ट होती नराला ।
फुका सांग देवावरी कां रुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ६ ॥

अती स्नेह तेथें अवज्ञा उदंड
अती द्वेष भूलोकिंचे पंककुंड ।
अती मत्सरें त्वां कशाला कुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ७ ॥

अती आळशी वांचुनी प्रेतरुप
अती झोप घे तोहि त्याचाचि भूप ।
सदा सत्कृतीमाजि आत्मा विसांवें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ८ ॥

अती द्रव्यही जोडितें पापरास
अती घोर दारिद्रय तो पंकवास ।
धनें वैभवें त्वां न केंव्हा फसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ९ ॥

अती भाषणें वीटती बुद्धिवंत
अती मौन मूर्खत्व तें मूर्तिमंत ।
खरें तत्त्व तें अल्पशब्दें ठसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १० ॥

अती वाद घेता दुरावेल सत्य
अती `होस हो' बोलणें नीचकृत्य ।
विचारें तुवां ज्ञानमार्गी घुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ११ ॥

अती औषधें वाढवीतात रोग
उपेक्षा अती आणिते सर्व भोग ।
हिताच्या उपायास कां आळसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १२ ॥

अती दाट वस्तींत नाना उपाधी
अती शून्य रानात औदास्य बाधी ।
लहुग्राम पाहोनि तेथें वसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १३ ॥

अती शोक तो देतसे दु:खवृद्धी
अती मानितो हर्ष तो क्षूद्रबुद्धी ।
ललाटाक्षरां सांग कोणी पुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १४ ॥

अती भूषणे मार्ग तो संकटाचा
अती थाट तो वेष होतो नटाचा ।
रहावे असे की न कोणीं हसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १५ ॥

स्तुतीला अती बोलती श्वानवृत्ती
अती लोकनिंदा करी दुष्ट चित्ती ।
न कोणा उगें शब्द-स्पर्शे डसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १६ ॥

अती भांडणें नाश तो यादवांचा
हठानें अती वंश ना कौरवांचा ।
कराया अती हें न कोणीं वसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १७ ॥

अती गोड खाणें नसे रोज इष्ट
कदन्नें अती सेवणें हें कनिष्ठ ।
असोनी गहूं व्यर्थ खावे न सावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १८ ॥

जुन्याचे अती भक्त ते हट्टवादी
नव्याचे अती लाडके शुद्ध नादी ।
खरें सार शोधोनियां नित्य घ्यावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १९ ॥

सदा पद्य घोकोनियां शीण येतो
सदा गद्य वाचोनियां त्रास होतो ।
कधी तें कधी हेंहि वाचीत जावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ २० ॥

— कृष्णाजी नारायण आठल्ये

धरण

बाई मी धरण, धरण बांधिते गं
माझं मरण, मरण कांडिते गं

झुंजूमुंजू गं झालं,
पीठ जात्यात आटलं
कणी कोंडा गं
कोंडा मी रांधिते

दिस कासऱ्‍याला आला
जीव मागं घोटाळला
तान्हं लेकरू
लेकरू पाटीखाली मी डालते

काय सांगू उन्हाच्या झळा
घाव घालीत फुटे शिळा
कड दाटे कड दाटे
पायी पाला मी बांधिते

पेरापेरात साखर
तुमचं पिकलं शिवार
घोटभर पाण्यासाठी
सारं रान धुंडाळिते

वेल मांडवाला चढे
माझ्या घामाचे गं अळे
माझ्या अंगणी
अंगणी पाचोळा गं पडे



— दया पवार (दगडू मारुती पवार)

संताजींची घोडदौड

तळहातीं शिर घेउनियाा		दख्खनची सेना लढली
तरि विजयी मोंगलसेना		नचही नामोहरम जाहली.
पडली मिठी रायगडला		सोडविता नाही सुटली.

राजरत्न राजाराम
कंठास त्यास लावून
जिंजीवरती ठेवून.

परते सरसेनापतिची

घोडदौड संताजीची ||१ ||

मिरजेवर पातशहाची		शहाजणें वाजत होती
हाणील्या तायांवर टापा		फाडून टाकिलीं पुरतीं
मारिली टांच तेथून		घेतला पन्हाळा हातीं

तों कळलें त्या वीराला
जिंजीला वेढा पडला
पागेसह वेगे वळला

चौखूर निघे त्वेषाची

घोडदौड संताजीची || २ ||

झुल्फिकारखां लढवय्या		कातरली झुल्फे त्याची
धूळधाण केली तेथें		किती अमीर-उमरावांची
उसळली तेथुनी मांड		मग त्या कर्दनकाळाची

जिंजीचा धुरळा मिटला
जालना प्रांति तो उठला
चोळितो शत्रू नेत्राला

गेली हां हां म्हणतांची

घोडदौड संताजीची || ३ ||

वाजल्या कुठें जरि टापा		धुरळ्याची दिसली छाया
छावणीत गोंधळ व्हावा		“संताजी आया ! आया !”
शस्त्रांची शुद्धी नाही		धडपडती ढाला घ्याया

रक्तानें शरिरें लाल
झोंपेनें डोळे लाल
जीवाचे होती हाल

ऐशी शत्रूला जाची

घोडदौड संताजीची || ४ ||

गिरसप्पा वाहे ‘धो धो’		प्रतिसारिल त्याला कोण ?
शिशिराचा वारा ‘सो सो’		रोधील तयाला कोण ?
हिमशैल–खंड कोसळतां		प्रतिरोधिल त्याला कोण ?

होता जो गंगथडीला
आला तो भीमथडीला
एकाच दिसात उडाला

करि दैना परसेनेची

घोडदौड संताजीची || ५ ||

पुरताच बांधिला चंग		घोड्यास चढविला तंग
सोडी न हयाचे अंग		भाला बरचीचा संग
नौरंगाचा नवरंग		उतरला जहाल दंग

तुरगावर जेवण जेवी
तुरगावर निद्रा घेई
अंग ना धरेला लावी

भूमीस खूण टापांची

घोडदौड संताजीची || ६ ||

न कळे संचरलें होते		तुरगांसहि कैसें स्फुरण
उफळाया बघती वेगें		रिकिबींत ठेवितां चरण
जणुं त्यांसहि ठावे होतें		युद्धी “जय किंवा मरण”

शत्रूचे पडता वेढे
पाण्याचे भरतां ओढे
अडती न उधळती घोडे

ऐशी चाल चाले शर्थीची

घोडदौड संताजीची || ७ ||

नेमाने रसद लुटावी		‘नेमाजी शिंदे’ यांनी
हयगज सापडती तितुके		न्यावे ‘हैबतरावांनीं’
वाटोळे सर्व करावें		‘आटोळे’ सरदारांनी

‘खाड खाड' उठती टापा
झेपांवर घालित झेपा
गोटावर पडला छापा

आली म्हणती काळाची

घोडदौड संताजीची || ८ ||

चढत्या घोड्यानिशिं गेला		बेफाम धनाजी स्वार
करि कहर बागलाणांत		ओली न पुशी समशेर
बसवितो जरब यवनांना		बेजरब रिसालेदार

वेगवान उडवित वाजी
तोंडावर लढतो गाजी
धावून आला संताजी

पळती मोघल बघताची

घोडदौड संताजीची || ९ ||

नावाचा होता ‘संत’		जातीचा होता शूर !
शीलाचा होता 'साधू'		संग्रामी होता धीर !
हृदयाचा ‘सज्जन’ होता		रणकंदनि होता क्रूर !

दुर्गति ती संभाजीची
दैना राजारामाची
अंतरी सर्वदा जाची

उसळे रणशार्दूलाची

घोडदौड संताजीची || १० ||

मर्दांनी लढवय्यांनी		केलेल्या मर्दुमकीची
मर्दांनी गीतें गातां		मर्दानी चालीवरची
कडकडे डफावरि थाप		मर्दानी शाहिरांची

देशाच्या आपत्कालीं
शर्थीची युद्धे झालीं
गा शाहीरा ! या कालीं

ऐकू दे विजयश्रीची

घोडदौड संताजीची || ११ ||

— दु. आ. तिवारी (दुर्गाप्रसाद आसाराम तिवारी)

संकल्पना : श्रीमती वनमाला पाटील, जालना

ओले हिरवे दिवस

गिरिशिखरांवरूनी
सोगे सुटले ढगांचे
ओले हिरवे दिवस
येती, जाती श्रावणाचे

मिटे फुले डोंगरांत
फूल ऊन-सावल्यांचे
स्वप्न दिवसाच्या डोळां
तरळते चांदण्यांचे

ओल्याचिंब अवकाशी
आर्त नाद पावशाचा
पान, फूल होऊ पाहे
कण कण मृत्तिकेचा

विष्णुकांतीच्‍या फुलांच्या
पसरल्या निळ्या राशी
सहस्राक्ष आंथरितो
नेत्र धरेच्या पायांशी

गवताच्या पात्यापरी
भिजलेले माझे मन
इंद्रधनुष्याशी नाते
जोडी तन्मय होऊन

— वा. रा. कांत

महानतेचा मानदंड तू

भयाण अंधाराने होते जीव कोंदुनि गेले,
जोखड वाहत मानेवरती जगणे नशिबी आले

तुकड्यांसाठी मान विकुनिया केली भिक्षांदेही,
निजधर्माची वा देशाची चाडच उरली नाही

पालखीतुनी मिरवत होते ते विकले गेलेले,
स्वाभिमान अन्‌ क्षात्रतेज तर धुळीत मिळुनी गेले.

या अंधारी दिशादिशांवर प्रकाश फेकित येसी
महानतेचा मानदंड तू, महाराष्ट्री अवतरसी.

स्पर्श तुझ्या पायांचा हो अन्‌ पेटुनि उठली माती,
पायतळीचे दगडहि उठले मिळवित प्राणज्योती.

नजर तुझी संजीवक पडता वठल्या झाडावरती,
समशेरींसह लाख मावळे वीर प्रगटले भवती.

झोपड्यांतुनी उभे ठाकले सशस्त्र गड अन्‌ किल्ले,
तोफांनाही अजिंक्य ठरले केवळ बरच्या, भाले.

पराभूत ही भूमी उठली शस्त्रास्त्रे परजुनिया,
महाराष्ट्राला महानतेप्रत नेसी तू शिवराया !

— पद्मा विष्णू गोळे

आला आश्‍विन आश्‍विन

आला आश्‍विन आश्‍विन

मऊ धुकं पांघरून
साज दवाचे लेवून
उन्हं केशरी पिऊन

आला आश्‍विन आश्‍विन

तरारली रानं वनं
बहरली उपवनं
रंग-गंधांत न्हाऊन

आला आश्‍विन आश्‍विन

तृप्त झुळुझुळु गाणं
गंधगार रुणझुण
मुक्‍त किलबिल तान

आला आश्‍विन आश्‍विन

शेतामधी झुले सोनं
मन आले भरून
दारी झेंडूंची तोरणं

आला आश्‍विन आश्‍विन

स्निग्ध दुधाळ चांदिणं
अमृताचे ढाळी कण
नभ कोंदे नक्षत्रानं

आला आश्‍विन आश्‍विन

जाती सीमा उल्लंघून
लुटा समतेचं सोनं
गात मानव्याचं गाणं

— विजया व्यंकटेश संगवई

थवे

बोला कुणाकुणा हवे फुलपाखरांचे थवे
जादूगार श्रावणाच्या कर्णकुंडलींचे दिवे

निळे, जांभळे, तांबडे जर्द पिवळे, हिरवे,
काळे, पांढरे, राखेरी, भुरे, पोपटी, पारवे
कोणी उन्हेरी, चंदेरी, कोणी अंजिरी, शेंदरी,
मोरपिसांपरी कोणी वर्ख ल्यालेले भर्जरी,
कुणी मख्मली, मल्मली, कुणी वर्गंदी, वायली,
किनखापी मुलायम, कुणी शीतल सायली,
कुणा अंगी वेलबुट्टी, चित्रचातुरी गोमटी,
इंद्रधनूचेही वर्ण होती पाहून हिंपुटी.

वर्णलाघवाचे थवे जाती घेत हेलकावे,
कधी थांबून पुसती फुलापानांची आसवे,
कधी पिकलेल्या साळी, कधी साळकांची तळी,
कधी लालगुंज रस्ता जाती लंघून मंडळी,
त्यांच्या लावण्याने दुणा येथे श्रावणाचा हर्ष,
अशा मोसमी गोव्यात खरेच या एक वर्ष,
पण धरायचा त्यांना फक्त करावा बहाणा,
सुखे बघत रहावा सप्तरंगांचा तराणा.

— बा. भ. बोरकर

लावणी गिरणीची

सात वाजता सकाळी । भोंगा वाजवी भूपाळी ।
सुरू होते पहिली पाळी । मोठ्या डौलात ।
चाक फिरे गरगरा । सूत निघे भरभरा ।
नटवाया वसुंधरा। आमच्या घामातुन ॥

लेवुन सूत नऊवारी । नखरा बाबीणीचा भारी ।
कांडी गोल फेरे मारी । मग साच्यातुन ।
झडपीनं घालुन वारा । कापसा न देई थारा ।
जोडुन तुटलेल्या तारा । तारा जुळवून ॥

ऐका घामाची कहाणी । फिरवी कळ जादूवानी ।
तंतूतंतूला जोडूनी । वस्त्र गुंफून ।
रंग घेउन आभाळाचा । हिरव्या सोनाळ शेताचा ।
सातरंगी इंद्रधनुत । वस्र भिजवून ॥

नाना ऋतूंच्या हो कळा । खुलवी माझा वस्त्रमळा ।
मरवा, मोतिया, पिवळा । तुरा खोवून ।
झोंबती चैत्राच्या झळा । भिजे श्रावणात शेला ।
ऊब चोरितो हिवाळा । हेरून ऋतूंचा हा चाळा ।
विणतो माझा कबीर भोळा । जगा नटवून ॥

मलमल आणिक दोरवा । झोक साडीचा हिरवा ।
शालू पैठणी भगवा । झळके पीतांबर ।
शोभे काळी चंद्रकळा । मोरपिसावानी डोळा ।
जणू गुलाबाचा कळा । टाकी भुलवून ॥

— नारायण सुर्वे

अशी आमुची मुले

वडाच्या पारंब्या लोंबतात, लोंबतात
त्यांचे झोपाळे झुलतात, झुलतात
झुलत्या झोपाळ्यांवर बसतात, बसतात
अशी आमची मुले, रानची फुले

धीट बाई धिटुकली, धिटुकली
भीत नाहीत पिटुकली, पिटुकली

छोटे-मोठे डोंगर चढतात, चढतात
कोल्होबाच्या मागे धावतात, धावतात
लांडग्याची खोड मोडतात, मोडतात
अशी आमुची मुले, रानची फुले

धीट बाई धिटुकली, धिटुकली
भीत नाहीत पिटुकली, पिटुकली

भरभर झाडावर चढतात, चढतात
खणखण कुदळीने खणतात, खणतात
रोपांची लावणी करतात, करतात
अशी आमुची मुले, रानची फुले

धीट बाई धिटुकली. धिटुकली
भीत नाहीत पिटुकली, पिटुकली

उन्हातान्हात हिंडतात, हिंडतात
वार्‍यापावसांत भिजतात, भिजतात
थंडीचा कडाका सोसतात, सोसतात
अशी आमुची मुले, रानची फुले

धीट बाई धिटुकली, धिटुकली
भीत नाहीत पिटुकली, पिटुकली

—  अनुताई वाघ 

संकलन व संकल्पना: श्रीमती वनमाला पाटील, जालना

आला आषाढ-श्रावण

आला आषाढ-श्रावण
आल्या पावसाच्या सरी;
किती चातकचोचीने
प्यावा वर्षा‌ऋतू तरी !

काळ्या ढेकळांच्या गेला
गंध भरून कळ्यांत;
काळ्या डांबरी रस्त्याचा
झाला निर्मळ निवांत.

चाळीचाळीतून चिंब
ओंली चिरगुटें झाली;
ओल्या कौलारकौलारीं
मेघ हुंगतात लाली.

ओल्या पानांतल्या रेषा
वाचतात ओले पक्षी;
आणि पोपटी रंगाची
रान दाखवितें नक्षी.

ओशाळला येथे यम,
वीज ओशाळली थोडी,
धावणाऱ्या क्षणालाही
आली ओलसर गोडी.

मनी तापलेल्या तारा
जरा निवतात संथ;
येतां आषाढ-श्रावण
निवतात दिशा-पंथ.

आला आषाढ-श्रावण
आल्या पावसाच्या सरी;
किती चातकचोचीने
प्यावा वर्षा‌ऋतू तरी !



— बा. सी. मर्ढेकर

अक्कू बक्कू

आमच्या घरात मांजरे येतात
त्यांना छुत छुत करायचे नसते
अक्कू त्यांना फिस फिस करते
बक्कू पुढ्यात दूध ठेवते.

आमच्या अंगणात चिमण्या कावळे
त्यांना हुश हुश करायचे नसते
अक्कू टोपलीत तांदूळ आणते
बक्कू मुठीने फेकत बसते.

आमच्या फाटकात कुत्री येतात
त्यांना हड हड करायचे नसते
अक्कू त्यांना यू यू म्हणते
बक्कू भाकर आणून देते.

आमच्या कुंपणाशी गायी येतात
त्यांना हैक हैक करायचे नसते
अक्कू त्यांना गोंजारत राहते
बक्कू आणून चारा देते.

आमच्या कपाटात झुरळे दिसतात
त्यांना मात्र हाकलायचे असते
अक्कू झाडू आणून देते
बक्कू त्यांना पळवून लावते

— इंदिरा संत

कोणाचे ग कोणाचे ?

कोणाचे ग कोणाचे ?
सुंदर डोळे कोणाचे ?
त्या पाण्यातील माशाचे,
की माझ्या बाळाचे ? ll १ ll

कोणाचे ग कोणाचे ?
लाल गाल ग कोणाचे ?
झाडावरच्या गुलाबाचे,
की माझ्या बाळाचे ? ll २ ll

कोणाचे ग कोणाचे ?
गोड बोल ग कोणाचे ?
त्या गाणाऱ्या मैनेचे,
की माझ्या बाळाचे ? ll ३ ll

कोणाचे ग कोणाचे ?
रूप गोजिरे कोणाचे ?
आकाशातील चंद्राचे,
की माझ्या बाळाचे ? ll ४ ll



— आशा गवाणकर

सृष्टीची करमणुकीची घटना

होती सृष्टी कुठे उजेड अथवा अंधार होता कुठे
होता मात्र तदा जगज्जनक तो, हा काळ होता कुठे
कोणी, कांही, कुठे, कधीही नव्हते, तेंव्हा जगन्नायक
ईच्छा साधन घेऊनि बनविता झाला महापुस्तक II १ II

कोरे पुस्तक निर्मिले प्रथम ते आकाश ज्या बोलती
नाना तारकपुंज त्यात लिहिले, त्यांची न कोणा मिती
तेथे काढियली यथाक्रम तरु, पक्षी, पशु माणसे
होवो हे म्हणताच ते उमटले जागी जसेच्या तसे II २ II

झाले पुस्तक पूर्ण विश्व म्हणतो ज्याला इथे आपण
वाचाया बसला प्रभू उलटी तो पाने स्वयें वाचून
त्याने आजवरी किती उलटलि पाने तया ठाऊक
जाणे तोच पुढिल उरली पाने किती आणिक II ३ II

जन्मापासून पाहिली वरिवरि तेवीस पाने पुरी
कोणा माहित आणखी कितीतरी पाहीन ह्या भूवरी
दृष्टीदेखत आज पान सरले, आले नवे बाहिर
जाणू काय अम्ही शुभाशुभ किती पाहिलं तो यावर II ४ II

— अज्ञात

संकलन व संकल्पना: Shri Vilas Daoo, Mumbai

तारकांचे गाणें

कुणि नाहीं ग, कुणि नाहीं		आम्हांला पाहत बाई
शांति दाटली चोहिंकडे,		या ग आतां पुढें पुढें
लाजत लाजत		हळूंच हांसत
खेळ गडे, खेळूं कांहीं,		कोणीही पाहत नाहीं !
सुंदरतेला नटवून,		कोमलतेला खुलवून,
प्रेमाच्या वसतीकरितां		जगदंतर फुलवूं आतां.
दिव्य सुरांनीं		गीतें गाउनि
विश्वाला निजवायाला		वाऱ्याचा बनवूं झोला
फेकुनि द्या इकडे तिकडे		थोडेसे दंवबिंदु गडे,
या निर्मल अवकाशांत		प्रेमाचें पेरूं शेत
मंद यामिनी		सवें गुंगुनी
झोप लागली जगताला		या ग आतां खेळुं चला
सरितांच्या लहरींवरतीं		नाचूं या निर्भय चित्तीं,
अर्धोन्मीलित फुलवोनी		लपूं चला कलिकांत कुणी
कविहृदयांत		गरके घेत
जाऊनियां खेळूं आतां		हीं गाणीं गातां गातां
एखादी तरुणी रमण		रमणाला आलिंगोनी,
लज्जामूढा भिरुच ती		शंकित जर झाली चित्तीं
तिच्याच नयनीं		कुणी बिंबुनी
धीट तिला बनवा बाई;		भलवा ग, रमणालाही
सुस्वप्नांनी गुंगवुनी		पुण्यात्मे हसवा कोणी,
आशा ज्या त्यांच्या चित्तीं,		त्याच रचा स्वप्नांवरतीं
दयितचिंतनीं,		विरहभावनीं
दिवसां ही झुरली बाला,		भेटू द्या स्वपती हिजला
अनेक असले खेळ करूं		प्रेमाशा विश्वांत भरूं
सोडुनियां अपुले श्वास		जगीं नाचवूं उल्हास
प्रभातकाळीं		नामनिराळीं
होऊनियां आपण राहूं		लोकांच्या मौजा पाहूं !

— बालकवी

निर्झरास

गिरिशिखरें, वनमालाही		दरीदरी घुमवित येई !
कड्यांवरुनि घेऊन उड्या		खेळ लतावलयीं फुगड्या
घे लोळण खडकावरती,		फिर गरगर अंगाभंवतीं;
जा हळुहळु वळसे घेत		लपत-छपत हिरवाळींत;
पाचूंची हिरवीं रानें		झुलव गडे, झुळझुळ गानें !
वसंतमंडप—वनराई		आंब्याची पुढतीं येई.
श्रमलासी खेळुनि खेळ		नीज सुखें क्षणभर बाळ !
हिं पुढचीं पिवळीं शेतें		सळसळती–गाती गीते;
झोप कोठुनी तुला तरी ?		हांस लाडक्या ! नाच करी.
बालझरा तूं बालगुणी,		बांल्यचि रे ! भरिसी भुवनी !
बालतरू हे चोहिंकडे		ताल तुला देतात गडे !
प्रेमभरें त्यांवर तूंही		मुक्त-मणि उधळुनि देई !
बुदबुद–लहरी फुलवेली		फुलव सारख्या भंवतालीं
सौंदर्ये हृदयांमधलीं		दे विश्वी उधळून खुलीं !
गर्द सावल्या सुखदायी		वेलींची फुगडी होई !
इवलालीं गवतावरतीं		रानफुलें फुलती, हंसती.
झुलवित अपुले तुरे-तुरे		निळीं लव्हाळीं दाट भरे.
जादूनेच तुझ्या बा रे !		वन नंदन बनलें सारें ?
सौंदर्याचा दिव्य झरा		बालवसंतचि तूं चतुरा;
त्या लहरीलहरींमधुनी		स्फूर्ति दिव्य भरिसी विपिनीं.
आकाशामधुनी जाती		मेघांच्या सुंदर पंक्ती;
इंद्रधनूची कमान ती		ती संध्या खुलते वरतीं,
रम्य तारका लुकलुकती		नीलारुण फलकावरतीं;
शुभ्र चंद्रिका नाच करी		स्वर्गधरेवर एकपरी;
हिं दिव्यें येती तुजला		रात्रंदिन भेटायाला !
वेधुनि त्यांच्या तेजानें		विसरुनियां अवघी भानें,
धुंद हृदय तव परोपरी		मग उसळी लहरीलहरी
त्या लहरींमधुनी झरती		दिव्य तुझ्या संगीततती !
नवल न, त्या प्राशायाला		स्वर्गहि जर भूवर आला !
गंधर्वा ! तव गायन रे		वेड लाविना कुणा बरें ?
पर्वत हा, ही दरीदरी		तव गीतें भरलीं सारीं.
गाण्यानें भरलीं रानें		वर-खाली गाणें ! गाणें !
गीतमय स्थिरचर झालें !		गीतमय ब्रम्हांड डुलें !
व्यक्त तसें अव्यक्तहि तें		तव गीतें डुलतें-झुलतें !
मुरलीच्या काढित ताना		वृंदावनिं खेळे कान्हा;
धुंद करूनि तो नादगुणें		जडताही हंसवी गानें;
दिव्य तयाच्या वेणुपरी		तूंहि निर्झरा ! नवलपरी
गाउनि हें झुळझुळ गान		विश्वाचे हरिसी भान !
गोपि तुझ्या हिरव्या वेली		रास खेळती भंवतालीं !
तुझ्या वेणुचा सूर तरी		चराचरावर राज्य करी !
काव्यदेविचा प्राण खरा		तूंच निर्झरा ! कवीश्वरा !
या दिव्याच्या धुंदिगुणें		दिव्याला गासी गाणें.
मी कवितेचा दास, मला		कवी बोलती जगांतला,
परि न झरे माझ्या गानीं		दिव्यांची असली श्रेणी !
जडतेला खिळुनी राही		हृदयबंध उकलत नाही !
दिव्यरसीं विरणें जीव		जीवित हें याचे नांव;
तें जीवित न मिळे मातें		मग कुठुनी असलीं गीतें ?
दिव्यांची सुंदरमाला		ओंवाळी अक्षय तुजला !
तूंच खरा कविराज गुणी		सरस्वतीचा कंठमणि
अक्षय तव गायन वाहे		अक्षयांत नांदत राहे !
शिकवी रे, शिकवी मातें		दिव्य तुझी असलीं गीतें !
फुलवेली—लहरी असल्या		मम हृदयीं उसळोत खुल्या !
वृत्तिलता ठायींठायीं		विकसूं दे सौंदर्याहीं !
प्रेमझरी—काव्यस्फूर्ति		ती आत्मज्योती चित्तीं
प्रगटवुनी चौदा भुवनीं		दिव्य तिचें पसरी पाणी !
अद्वैताचें राज्य गडे !		अविच्छिन्न मग चोहिंकडे !
प्रेमशांतिसौंदर्याहीं		वेडावुनि वसुधामाई
मम हृदयीं गाईल गाणीं		रम्य तुझ्या झुळझुळ वाणी !
आणि जसें सगळें रान		गातें तव मंजुळ गान,
तेंवि सृष्टिची सतार ही		गाईल मम गाणीं कांहीं !

— बालकवी

कुणास्तव कुणीतरी

सरोष घन वर्षती, तरुलतांशिं वारा झुजे,
विराम नच ठाउका क्षणहि नाचतांना विजे;
भयानकचि संचरे, सकल सृष्टि हो घाबरी
कुणास्तव कुणीतरी सभय वाट पाहे घरीं !

रवप्रतिरवामुळें बधिर जीव सारे जरी;
निनाद करिते अहा ! श्रवण चाहुलीचा तरी;
उठे दचकुनी तडित् दुसरि नर्तनाला करी,
कुणास्तव कुणीतरी कितिक येरझारा करीं !

खुशाल कर वृष्टीला, तुज न तो भिणारा घना !
पिशाचसम तूं खुशाल कर गे विजे ! नर्तना.
महिधर समिरणा ! धरुनि लोळवीं भूवरी,
कुणास्तव कुणीतरी निघत जावयाला घरीं !

घनप्रसर माजला, नभिं न एक तारा दिसे,
परंतु हसरा सदा सुखद चंद्र गेहीं वसे;
अहा द्रवविता कुणा सहज चंद्रकांताप्रत ी
कुणास बघुनी कुणीतरि हंसेल हर्षे किती ?

अहा चरणधावना कलशपूर्ण उष्णोदकें,
रुचिप्रद वरान्न जें करिल हो सुधेला फिकें !
फुलांहुनि मऊ असें शयन रम्य मंचावरी,
कुणास्तव कुणीतरी घरिं अशी तयारी करीं !

रसाळ वचनावली, विविध तोंडि लावावया,
मिळेल, उपमा उरे मग न भोजनाला तया;
पडेल मग विस्मृती सकलही श्रमांची क्षणीं,
कुणाप्रति कुणीतरी निरखितां प्रसन्नेक्षणीं !

तया प्रणयनिर्झरा प्रणयनिर्झरीला तिला,
सदा सुखद भोंवरा विहरण्यास ऐशा मुला
बळेंच उठवी कुणी ! उभयतांस आलिंगुनी
कुणीतरि धरील तैं विषय अन्य कैंचा मनीं ?

तमास अपसारुनी उन पडेल त्या मंदिरीं,
तशात पडतील हो मधुनि पावसाच्या सरी,
कुणीतरि धरोनियां कर करीं कुणाचा तरी,
स्तवील परमेश्वरा जलद, सूर्य ज्याचा करीं !

— ना. वा. टिळक