माझ्या या ओटीवर

१

माझ्या या ओटीवर

कोण कोण येते — कोण कोण येते ?

चिमणी येते नि कावळा येतो,

टपटप दाणे टिपून जातो — टिपून जातो.

होला येतो नि पारवा येतो,

हू हू घू घू करून जातो — करून जातो

मैना येते नि पोपट येतो,

मंजूळ मंजूळ बोलून जातो — बोलून जातो.

मोर येतो नि लांडोर येते,

थय थय थुई थुई नाचून जाते — नाचून जाते.

२

माझ्या या हौदावर

कोण कोण येते — कोण कोण येते ?

चिमणी येते नि कावळा येतो,

बुडबुड गंगे न्हाऊन जातो — न्हाऊन जातो.

होला येतो नि पारवा येतो,

थेंबथेंब पाणी पिऊन जातो — पिऊन जातो.

मैना येते नि पोपट येतो,

पाणी उडवून खेळून जातो — खेळून जातो.

मोर येतो नि लांडोर येते,

थुई थुई थुई थुई नाचून जाते — नाचून जाते.

३

माझ्या या बागेत

कोण कोण येते — कोण कोण येते ?

चिमणी येते नि कावळा येतो,

इकडे तिकडे उडून जातो — उडून जातो.

मैना येते नि पोपट येतो,

पेरु, डाळिंब खाऊन जातो — खाऊन जातो.

मोर येतो नि लांडोर येते,

आंब्याच्या डहाळीवर झुलून जाते — झुलून जाते.

कोकीळ येतो नि बुलबुल येतो,

गोड गोड गाणी गाऊन जातो — गाऊन जातो.

— ताराबाई मोडक

पाणी-पाणी

वर कोर्‍या आभाळाची
भट्टी तापली तापली,
खाली लेकरांची माय
वारा पदराने घाली.

वाऱ्याखाली कसेबसे
उभे रोप जवारीचे,
एक मलूल पोपटी
दोन सुकल्या पात्यांचे.

उभी कोणाच्या दारात
रांग भुकेल्या बाळांची,
थाळा वाडगा घेऊन
अशी तिष्ठत केव्हाची.

पोरक्या या अर्भकांना
एक पाणी का मिळेना,
उभा डोळ्यामधे थेंब
तो का सुकून जाईना.

— इंदिरा संत

श्लोक

[वसंततिलक]

द्रव्यास हे गमन-मार्ग यथावकाश ।
की दान, भोग अथवा तिसरा विनाश ॥

जो घे न भोग-जरि, पात्र-करी न देही ।
त्याच्या धनास मग केवळ नाश पाही ॥


दे दान गुप्त, उपकार करी न बोले ।
मानी प्रमोद जरि मान्य घरास आले ॥
'दांवी न गर्व विभवे गुणं घे पराचे ।
खड्गाग्र-तुल्य विषम-व्रत हे भल्याचे ॥

— वामन पंडित

प्रकाशमान व्हा !

त्या अंधाऱ्या प्रदेशात
सूर्योदय घेऊन मी जात आहे.
केविलवाणे सूर्यास्त वळणावळणांवर
खाली मान घालून उभे आहेत
शरणागतांसारखे !

त्यांच्या निर्वासित आशा
हद्दपार झाल्या होत्या शतकांपूर्वीच
बहिष्कृत केलेले होते
त्यांच्या जीवनाचे आनंदोत्सव

दोस्तहो ....... !
तुमच्या डोळ्यांतील वाळवंट पुसून टाका
तिथे पेरायला आणल्यात मी
नवप्रेरणांच्या तेजस्वी बहरकळ्या,
धुऊन टाका चेहर्‍यावरला भयग्रस्त अंधार
प्रकाशाचे दिवे आणलेत मी तुमच्यासाठी
तुमच्या ऐतिहासिक शापांना

तुडवले मी वादळग्रस्त पावलांनी
आणि बंधमुक्त केलेत तुमचे कोंडलेले श्‍वास

राजहंसांनो ....... !
ओळखा तुमच्या तेजस्वी रूपाला
नि लुटा तुमच्या तडफदार युक्‍तीचा विजय

दोस्तांनो ....... !
तुमच्यासाठी मी सूर्योदय आणलेत
प्रकाशमान व्हा, प्रकाशमान व्हा !


— हिरा गुलाबराव बनसोडे

प्रमाण

[भुजंगप्रयात]

अती कोपतां कार्य जातें लयाला
अती नम्रता पात्र होते भयाला ।
अती काम तें कोणतेंही नसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १ ॥

अती लोभ आणी जना नित्य लाज
अती त्याग तो रोकडा मृत्य आज ।
सदा तृप्त नेमस्त सर्वां दिसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ २ ॥

अती मोह हा दु:ख-शोकासि मूळ
अती काळजी टाकणें हेंही खूळ ।
सदा चित्त हें सद्विचारें कसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ३ ॥

अती ज्ञान अभ्यासिल्या क्षीण काया
अती खेळणें हा भिकेचाचि पाया ।
न कष्टाविणें त्वां रिकामें बसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ४ ॥

अती दान तेंही प्रपंचात छिद्र
अती हीन कार्पण्य मोठे दरिद्र ।
बरें कोणतें तें मनाला पुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ५ ॥

अती भोजनें रोग येतो घराला
उपासें अती कष्ट होती नराला ।
फुका सांग देवावरी कां रुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ६ ॥

अती स्नेह तेथें अवज्ञा उदंड
अती द्वेष भूलोकिंचे पंककुंड ।
अती मत्सरें त्वां कशाला कुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ७ ॥

अती आळशी वांचुनी प्रेतरुप
अती झोप घे तोहि त्याचाचि भूप ।
सदा सत्कृतीमाजि आत्मा विसांवें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ८ ॥

अती द्रव्यही जोडितें पापरास
अती घोर दारिद्रय तो पंकवास ।
धनें वैभवें त्वां न केंव्हा फसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ९ ॥

अती भाषणें वीटती बुद्धिवंत
अती मौन मूर्खत्व तें मूर्तिमंत ।
खरें तत्त्व तें अल्पशब्दें ठसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १० ॥

अती वाद घेता दुरावेल सत्य
अती `होस हो' बोलणें नीचकृत्य ।
विचारें तुवां ज्ञानमार्गी घुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ ११ ॥

अती औषधें वाढवीतात रोग
उपेक्षा अती आणिते सर्व भोग ।
हिताच्या उपायास कां आळसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १२ ॥

अती दाट वस्तींत नाना उपाधी
अती शून्य रानात औदास्य बाधी ।
लहुग्राम पाहोनि तेथें वसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १३ ॥

अती शोक तो देतसे दु:खवृद्धी
अती मानितो हर्ष तो क्षूद्रबुद्धी ।
ललाटाक्षरां सांग कोणी पुसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १४ ॥

अती भूषणे मार्ग तो संकटाचा
अती थाट तो वेष होतो नटाचा ।
रहावे असे की न कोणीं हसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १५ ॥

स्तुतीला अती बोलती श्वानवृत्ती
अती लोकनिंदा करी दुष्ट चित्ती ।
न कोणा उगें शब्द-स्पर्शे डसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १६ ॥

अती भांडणें नाश तो यादवांचा
हठानें अती वंश ना कौरवांचा ।
कराया अती हें न कोणीं वसावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १७ ॥

अती गोड खाणें नसे रोज इष्ट
कदन्नें अती सेवणें हें कनिष्ठ ।
असोनी गहूं व्यर्थ खावे न सावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १८ ॥

जुन्याचे अती भक्त ते हट्टवादी
नव्याचे अती लाडके शुद्ध नादी ।
खरें सार शोधोनियां नित्य घ्यावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ १९ ॥

सदा पद्य घोकोनियां शीण येतो
सदा गद्य वाचोनियां त्रास होतो ।
कधी तें कधी हेंहि वाचीत जावें
प्रमाणामधें सर्व कांहीं असावें ॥ २० ॥

— कृष्णाजी नारायण आठल्ये

धरण

बाई मी धरण, धरण बांधिते गं
माझं मरण, मरण कांडिते गं

झुंजूमुंजू गं झालं,
पीठ जात्यात आटलं
कणी कोंडा गं
कोंडा मी रांधिते

दिस कासऱ्‍याला आला
जीव मागं घोटाळला
तान्हं लेकरू
लेकरू पाटीखाली मी डालते

काय सांगू उन्हाच्या झळा
घाव घालीत फुटे शिळा
कड दाटे कड दाटे
पायी पाला मी बांधिते

पेरापेरात साखर
तुमचं पिकलं शिवार
घोटभर पाण्यासाठी
सारं रान धुंडाळिते

वेल मांडवाला चढे
माझ्या घामाचे गं अळे
माझ्या अंगणी
अंगणी पाचोळा गं पडे



— दया पवार (दगडू मारुती पवार)

संताजींची घोडदौड

तळहातीं शिर घेउनियाा । दख्खनची सेना लढली
तरि विजयी मोंगलसेना । नचही नामोहरम जाहली.
पडली मिठी रायगडला । सोडविता नाहीं सुटली.

राजरत्न राजाराम
कंठास त्यास लावून
जिंजीवरती ठेवून

परते सरसेनापतीची । घोडदौड संताजीची ||१ ||

मिरजेवर पातशहाची । शहाजणें वाजत होती
हाणिल्या तयांवर टापा । फाडून टाकिलीं पुरतीं
मारिली टांच तेथून । घेतला पन्हाळा हातीं

तों कळलें त्या वीराला
जिंजीला वेढा पडला
पागेसह वेगे वळला

चौखूर निघे त्वेषाची । घोडदौड संताजीची || २ ||

झुल्फिकार खान लढवय्या । कातरली झुल्फें त्याची
धुळधाण केली तेथें । किती अमीर उमरावांची
उसळली तेथुनी मांड । मग त्या कर्दनकाळाची

जिंजीचा धुरळा मिटला
जालना प्रांती तो उठला
चोळीतो शत्रु नेत्राला

गेली हां हां म्हणतांची । घोडदौड संताजीची || ३ ||

वाजल्या कुठें जरी टापा । धुरळ्याची दिसली छापा
छावणीत गोंधळ व्हावा । “संताजी आया ! आया !”
शस्त्रांची शुद्धी नाही । धडपडती ढाला घ्याया

रक्तानें शरीरें लाल
झोपेनें डोळे लाल
जीवाचे होती हाल

शत्रूला ऐशी जाची । घोडदौड संताजीची || ४ ||

गिरसप्पा वाहे ‘धों धों’ । प्रतिसारिल त्याला कोण ?
शिशिराचा वारा ‘सों सों’ । रोधील तयाला कोण ?
हिमशैल-खंड कोसळतां । तयाला प्रतिरोधील कोण ?

होता जो गंगथडीला
आला तो भीमथडीला
एकाच दिसात उडाला

करि दैना परसेनेची । घोडदौड संताजीची || ५ ||

पुरताच बांधिला चंग । घो​ड्यास चढविला तंग
सोडी न हयाचे अंग । भाला बरचीचा संग
औरंगाचा नवरंग । उतरला जाहला दंग

तुरगावर जेवण जेवी
तुरगावर निद्रा घेई
अंग ना धरेला लावी

भूमीस खूण टापांची । घोडदौड संताजीची || ६ ||

न कळे संचरलें होते । तुरुंगासहि कैसें स्फुरण
उफळाया बघती वेगें । रिकिबींत ठेवितां चरण
जणु त्यांस हि ठावें होतें । युद्धी “जय कि मरण”

शत्रूचे पडतां वेढे
पाण्याचे भरतां ओढे
अडती न उधळती घोडे

चालली अशी शर्थीची । घोडदौड संताजीची || ७ ||

नेमानें रसद लुटावी । ‘नेमाजी शिंदे’ यांनीं
सांपडती हय गज तितुके । न्यावे ‘हैबतरावांनीं ’
वाटोळें सर्व करावें । ‘आटोळे’ सरदारांनीं

‘खाड खाड' उठती टापा
झेपांवर घालीत झेपा
गोटावर पडला छापा

आली म्हणती काळाची । घोडदौड संताजीची || ८ ||

चढत्या घो​ड्यानिशी गेला । बेफाम धनाजी स्वार
करि कहर बागलांणात । ओली न पुशी समशेर
बसवितो जरब यवनांना । बेजरब रिसालेदार

वेगवान उडवित वाजी
तोंडावर लढतो गाजी
धावून येई संताजी

पळती मोंगल बघतांची । घोडदौड संताजीची || ९ ||

नांवाचा होता ‘ संत ’ । जातीचा होता शूर !
शीलाचा होता ‘ साधू ’ । संग्रामीं होता धीर !
हृदयाचा ‘ सज्जन ’ होता, । रणकंदनिं होता क्रूर !

दुर्गति संभाजीची
दैना राजारामाची
अंतरीं सर्वदा जाची

उसळे रणशार्दूलाची । घोडदौड संताजीची ||१०||

मर्दानी लढवय्यांनीं, । केलेल्या मर्दुमकीचीं
मर्दानी गीतें गातां, । मर्दानी चालीवरचीं
कडकडे डफावर थाप । मर्दानी शाहीरांची

देशाच्या आपत्कालीं
शर्थीचीं युद्धें झालीं
गा शाहीरा ! या कालीं

ऐकूं दे विजयश्रीची । घोडदौड संताजीची ||११||

— दु. आ. तिवारी (दुर्गाप्रसाद आसाराम तिवारी)

— मराठ्यांची संग्रामगीते ह्या काव्यसंग्रहातून

संकल्पना : श्रीमती वनमाला पाटील, जालना आणि सोहन पाटील

ओले हिरवे दिवस

गिरिशिखरांवरूनी
सोगे सुटले ढगांचे
ओले हिरवे दिवस
येती, जाती श्रावणाचे

मिटे फुले डोंगरांत
फूल ऊन-सावल्यांचे
स्वप्न दिवसाच्या डोळां
तरळते चांदण्यांचे

ओल्याचिंब अवकाशी
आर्त नाद पावशाचा
पान, फूल होऊ पाहे
कण कण मृत्तिकेचा

विष्णुकांतीच्‍या फुलांच्या
पसरल्या निळ्या राशी
सहस्राक्ष आंथरितो
नेत्र धरेच्या पायांशी

गवताच्या पात्यापरी
भिजलेले माझे मन
इंद्रधनुष्याशी नाते
जोडी तन्मय होऊन

— वा. रा. कांत

महानतेचा मानदंड तू

भयाण अंधाराने होते जीव कोंदुनि गेले,
जोखड वाहत मानेवरती जगणे नशिबी आले

तुकड्यांसाठी मान विकुनिया केली भिक्षांदेही,
निजधर्माची वा देशाची चाडच उरली नाही

पालखीतुनी मिरवत होते ते विकले गेलेले,
स्वाभिमान अन्‌ क्षात्रतेज तर धुळीत मिळुनी गेले.

या अंधारी दिशादिशांवर प्रकाश फेकित येसी
महानतेचा मानदंड तू, महाराष्ट्री अवतरसी.

स्पर्श तुझ्या पायांचा हो अन्‌ पेटुनि उठली माती,
पायतळीचे दगडहि उठले मिळवित प्राणज्योती.

नजर तुझी संजीवक पडता वठल्या झाडावरती,
समशेरींसह लाख मावळे वीर प्रगटले भवती.

झोपड्यांतुनी उभे ठाकले सशस्त्र गड अन्‌ किल्ले,
तोफांनाही अजिंक्य ठरले केवळ बरच्या, भाले.

पराभूत ही भूमी उठली शस्त्रास्त्रे परजुनिया,
महाराष्ट्राला महानतेप्रत नेसी तू शिवराया !

— पद्मा विष्णू गोळे

आला आश्‍विन आश्‍विन

आला आश्‍विन आश्‍विन

मऊ धुकं पांघरून
साज दवाचे लेवून
उन्हं केशरी पिऊन

आला आश्‍विन आश्‍विन

तरारली रानं वनं
बहरली उपवनं
रंग-गंधांत न्हाऊन

आला आश्‍विन आश्‍विन

तृप्त झुळुझुळु गाणं
गंधगार रुणझुण
मुक्‍त किलबिल तान

आला आश्‍विन आश्‍विन

शेतामधी झुले सोनं
मन आले भरून
दारी झेंडूंची तोरणं

आला आश्‍विन आश्‍विन

स्निग्ध दुधाळ चांदिणं
अमृताचे ढाळी कण
नभ कोंदे नक्षत्रानं

आला आश्‍विन आश्‍विन

जाती सीमा उल्लंघून
लुटा समतेचं सोनं
गात मानव्याचं गाणं

— विजया व्यंकटेश संगवई

थवे

बोला कुणाकुणा हवे फुलपाखरांचे थवे
जादूगार श्रावणाच्या कर्णकुंडलींचे दिवे

निळे, जांभळे, तांबडे जर्द पिवळे, हिरवे,
काळे, पांढरे, राखेरी, भुरे, पोपटी, पारवे
कोणी उन्हेरी, चंदेरी, कोणी अंजिरी, शेंदरी,
मोरपिसांपरी कोणी वर्ख ल्यालेले भर्जरी,
कुणी मख्मली, मल्मली, कुणी वर्गंदी, वायली,
किनखापी मुलायम, कुणी शीतल सायली,
कुणा अंगी वेलबुट्टी, चित्रचातुरी गोमटी,
इंद्रधनूचेही वर्ण होती पाहून हिंपुटी.

वर्णलाघवाचे थवे जाती घेत हेलकावे,
कधी थांबून पुसती फुलापानांची आसवे,
कधी पिकलेल्या साळी, कधी साळकांची तळी,
कधी लालगुंज रस्ता जाती लंघून मंडळी,
त्यांच्या लावण्याने दुणा येथे श्रावणाचा हर्ष,
अशा मोसमी गोव्यात खरेच या एक वर्ष,
पण धरायचा त्यांना फक्त करावा बहाणा,
सुखे बघत रहावा सप्तरंगांचा तराणा.

— बा. भ. बोरकर

लावणी गिरणीची

सात वाजता सकाळी । भोंगा वाजवी भूपाळी ।
सुरू होते पहिली पाळी । मोठ्या डौलात ।
चाक फिरे गरगरा । सूत निघे भरभरा ।
नटवाया वसुंधरा। आमच्या घामातुन ॥

लेवुन सूत नऊवारी । नखरा बाबीणीचा भारी ।
कांडी गोल फेरे मारी । मग साच्यातुन ।
झडपीनं घालुन वारा । कापसा न देई थारा ।
जोडुन तुटलेल्या तारा । तारा जुळवून ॥

ऐका घामाची कहाणी । फिरवी कळ जादूवानी ।
तंतूतंतूला जोडूनी । वस्त्र गुंफून ।
रंग घेउन आभाळाचा । हिरव्या सोनाळ शेताचा ।
सातरंगी इंद्रधनुत । वस्र भिजवून ॥

नाना ऋतूंच्या हो कळा । खुलवी माझा वस्त्रमळा ।
मरवा, मोतिया, पिवळा । तुरा खोवून ।
झोंबती चैत्राच्या झळा । भिजे श्रावणात शेला ।
ऊब चोरितो हिवाळा । हेरून ऋतूंचा हा चाळा ।
विणतो माझा कबीर भोळा । जगा नटवून ॥

मलमल आणिक दोरवा । झोक साडीचा हिरवा ।
शालू पैठणी भगवा । झळके पीतांबर ।
शोभे काळी चंद्रकळा । मोरपिसावानी डोळा ।
जणू गुलाबाचा कळा । टाकी भुलवून ॥

— नारायण सुर्वे

अशी आमुची मुले

वडाच्या पारंब्या लोंबतात, लोंबतात
त्यांचे झोपाळे झुलतात, झुलतात
झुलत्या झोपाळ्यांवर बसतात, बसतात
अशी आमची मुले, रानची फुले

धीट बाई धिटुकली, धिटुकली
भीत नाहीत पिटुकली, पिटुकली

छोटे-मोठे डोंगर चढतात, चढतात
कोल्होबाच्या मागे धावतात, धावतात
लांडग्याची खोड मोडतात, मोडतात
अशी आमुची मुले, रानची फुले

धीट बाई धिटुकली, धिटुकली
भीत नाहीत पिटुकली, पिटुकली

भरभर झाडावर चढतात, चढतात
खणखण कुदळीने खणतात, खणतात
रोपांची लावणी करतात, करतात
अशी आमुची मुले, रानची फुले

धीट बाई धिटुकली. धिटुकली
भीत नाहीत पिटुकली, पिटुकली

उन्हातान्हात हिंडतात, हिंडतात
वार्‍यापावसांत भिजतात, भिजतात
थंडीचा कडाका सोसतात, सोसतात
अशी आमुची मुले, रानची फुले

धीट बाई धिटुकली, धिटुकली
भीत नाहीत पिटुकली, पिटुकली

—  अनुताई वाघ 

संकलन व संकल्पना: श्रीमती वनमाला पाटील, जालना