अरे ,अरे कळसा

—अरे,अरे कळसा,
हसून नको पाहू !
पायरीचा मी दगड
तुझाच कि भाऊ !

—मी तर बडा कळस !
माझा किरीट झळझळीत;
पायरीचा तू दगड
पडलास धूळ गिळीत

—अरे,अरे कळसा,
जरा बघ – जरा तरी,
पायरीचा मी दगड
तुझा भाऊ – गरीब जरी

—मी उंच कळस !
चढणार आकाशी !
पायरीचा तू दगड
पडणार तळाशी

—अरे,अरे कळसा,
नको गाल फुगवून बसू;
पायरीचा मी दगड
तरी भाऊ भाऊ असू

—डौलदार मी कळस !
माझा मुकुट कसा छान !
पायरीचा तू दगड,
तुझा पैजारांचा मान

—अरे,अरे कळसा,
नको झिडकारू मला;
भाऊ ना मी तुझा,
माझा दादा तू भला

—कुठे मी कळस !
मला ठेंगणे आभाळ !
पायरीचा तू दगड,
आपली पायरी सांभाळ !

कळसाचा दगड
गर्वाने चढला;
पायरीचा दगड
मान घालून बसला

इतक्यात आला सज्जन
देवदर्शन करीत
पायरीवर बसला
'राम राम' करीत

तितक्यात आला कावळा
पंख फडकावीत
जाऊन बसला कळसावर
'काव काव ' करीत !

— रामचंद्र अनंत ऊर्फ रा. अ. काळेले

जो बाळा जो

आकाश अंगणी रांगत आला
शीण तान्हुल्या भारीच झाला
पाळण्यामध्ये बाळ घातला
सृष्टी माऊली लागे गायाला... जो बाळा जो जो रे जो ||

बाई गं माझं बाळ गुणाच
रांगत होतं तरी केव्हाच
लाल दिसती डोळे झोपेचे
निज रे बाळा निज सुखाने... जो बाळा जो जो रे जो ||

निशामातेच्या अंकी निजाया
केव्हाच गेला दिवस राया
जागून जागून तापली काया
नीज रे बाळ नीज भास्करा... जो बाळा जो जो रे जो ||

आनंदकंदा जगतधारा
नीज सुखाने नीज वासरा
पहाट होता जाई माघारा
नीज रे बाळा नीज चंद्रमा... जो बाळा जो जो रे जो ||



– अज्ञात

हे अंगाईगीत श्रीमान जागृत यांच्या मदतीने पूर्ण झाले. संकलक श्री जागृत यांचा आभारी आहे.

जय भारता

जय भारता, जय भारता, जय भारती जनदेवता ।

जय लोकनायक थोर ते ।
जय क्रांतिकारक वीर ते ।
जय भक्त ते, रणधीर ते ।
जय आमुची स्वाधीनता ।

तेजोनिधी हे भास्करा ।
प्रिय पर्वता, प्रिय सागरा ।
तरूवृक्ष हो, हे अंबरा ।
परते पहा परतंत्रता ।

बलिदान जे रणि जाहले ।
यज्ञात जे धन अर्पिले ।
शतकांत जे हृदयी फुले ।
उदयाचली हो सांगता ।

ध्वज नीलमंडळ हो उभा ।
गतकाल हा वितरी प्रभा ।
भवितव्य हे उजळी नभा ।
दलितांस हा नित्‌ तारता । जय भारता, जय भारता ।

— कुसुमाग्रज

चालता चालता काय होते

समोर समोर चालता चालता
शेवटी संपून जाईल रस्ता,
आकाश राहील उभे पुढ्यात,
चांदोबाला लागेल हात.
असे काही मनात धरून
चालत सुटतो रस्त्यावरून.

गळ्यात गलोल, हातात छडी,
खिशात शेंगदाण्याची पुडी.
चालता चालता काय होते,
रेल्वे फाटक आडवे येते.
गाडीला मग 'टाटा' करतो
समोर समोर चालत राहतो.

चालता चालता काय होते,
एक छोटे तळे लागते.
पाय बुडवून, भाकऱ्या खेळून
दाणे खात चालतो फिरून.

पुढे एकदम आले समोर
चिंचेचे वन हिरवेगार !
गलोल मारून चिंचा पाडतो,
चोखत चोखत दुडका पळतो.

मग पुढे काय झाले,
ओसाड माळ, डोंगर आले.
सगळीकडे सामसूम
कडक ऊन घामाघूम.
बसून राहिलो दगडावर
एकटा एकटा... दूर घर...

'आई आई' ओरडू वाटले.
दाटून दाटून रडायला आले.
खाड्र खाड्र बूट वाजले
उंचच उंच कोण आले ?
आरपार घाबरून गेलो,
अंथरुणात मी उठून बसलो.


— इंदिरा संत

पतंग

हा पतंग, की पाखरू,

म्हणे मज 'आभाळी चल फिरू'.

उंचावर किति वाकड्या
मारितो सारख्या उड्या

कुरणात जसे वासरू

शिवारी अवखळ की शिंगरू.

थरथरे दीपिकेपरी,
गिरगिरे नर्तिकेपरी,

की वारुवरुन वायुच्या

बघे हा स्वार शिलंगण करू .

कितितरी चलाखी दिसे
तैशीच चढाई असे,

जणु दाखवितो की 'पहा

किती मी पराक्रमी, वाघरू ! '

सरसरा चढे वरिवरि
एकेक काय पायरी.

सूर्यास पाहते धरू,

काय हे अंजनिचे लेकरू.

— यशवंत

चंदन

माझ्या चंदनी खोडाचा
मंत्र: 'झिजणे झिजणे !'
ऊणें लिंपायाला माझें
घाली सुगंधाचे लेणें

झिज केशरी तयाची
तप्त जीवा लावी उटी
आंत उमले भावना
शांत, शीतल, गोरटी !

माझें सुख, माझी तृप्ति
हीच देवपूजा त्याची—
निष्काम ते; अपवाद :
इच्छा एक झिजायाची !

झिजतें तें—जीव माझा
होतो आंत आंत गोळा
अडखळे हात आणि
पाणी तरारतें डोळां—

वृद्ध चंदन तें माझें
नित्य जपलें—जपेन
त्याच्यासाठीं—आण त्याची—
जीव ठेवीन गहाण !



— कृष्ण बलवंत निकुंब

पाऊस

थेंबा थेंबा थांब थांब
दोरी तुझी लांब लांब
आकाशात पोहोचली
तिथे कशी खोचली ?
सर सर सर सर धावतोस
सरीवर सरी गुंफतोस
सरी तुझ्या मोत्यांच्या
रुप्याच्या की सोन्याच्या ?
सरी तुझ्या ओल्या
गंगेत जाऊन न्हाल्या


– ताराबाई मोडक

अखंड

अखंड - ४

उद्योग जो करी दीनबंधूंसाठी l
ममता ती पोटी ll मानवाच्या ll १ ll

विद्या सर्वां देई सद्गुणांची हाव l
करी नित्य कीव ll अज्ञानाची ll २ ll

थकल्या भागल्या दीना साह्य करी l
उद्योगास सारी ll जपूनीया ll ३ ll

त्याच्या उद्योगास नित्य यश देई l
जगा सुख देई ll जोती म्हणे ll ४ ll


— महात्मा जोतिबा फुले

पाऊस

पाऊस पडतो । पडतो मुसळधार
गंगेला आला पूर । दोन्ही थडी ।। १ ।।

पाऊस पडतो । गरजे पाणी पडे
आकाश जणु रडे । रात्रंदिवस ।। २ ।।

पाऊस पडतो । पडतो सारखा
सूर्य जालासे पारखा । चार दिवस ।। ३ ।।

पाऊस पडतो । विजांचा चमचमाट
धरणीमाता हिरवा थाट । मांडीतसे ।। ४ ।।

मेघ गडगडे । कडाडते वीज
कुशीमध्ये नीज । तान्ह्या बाळा ।। ५ ।।

झाडे झडाडती । विजा कडाडती
धरणीमाये तुझा पती । येत आहे ।। ६ ।।

मेघ गरजतो । पाऊस वर्षतो
कुशीत निजतो । तान्ह्या बाळ ।। ७ ।।

पाऊस थांबेना । राऊळी कशी जाऊ
त्रिदळ कसे वाहू । शंकराला ।। ८ ।।

पाऊसं थांबेना । देउळी कशी जाऊं
बाळाला कशी नेऊ । कडेवरी ।। ९ ।।

पाऊस थांबेना । पाखरे गारठली
आईच्या पदराखाली । तान्ह्या बाळ ।। १० ।।

पाणी पाणी झाले । साऱ्या अंगणात
नको जाऊ तू पाण्यात । तान्ह्या बाळा ।। ११ ।।



— अज्ञात

वाङमयरुपाने आजही अस्तित्वात असलेल्या अनेक लोकगीतांपैकी हे एक प्राचीन ओवीबद्ध लोकगीत आहे. या काव्याचा रचयिता कोण, याचे नेमके उत्तर देता येणार नाही.

पुन्हा एकदा

पुन्हा एकदा चमकावी वीज
उतरावी खाली भिनावी रक्तात
पेटावे स्नायू करीत पुकार
पुन्हा एकवार पुन्हा एकदा
घालीत पिंगा पावसाच्या सरी
व्हाव्यात बेभान कोसळाव्या खाली
मातीत माती व्हावी एक...
पुसून टाकीत भेदाभेद...
पुन्हा एकवेळ... पुन्हा एकदा
घुमावा वारा युवक इथला
भारला जावा भुलावी तहान
विसरावी भूक नवनिर्माणाची
लागावी चाहूल उजळावी भूमी...
दिगंतात...पुन्हा एकदा...


– प्रतिमा इंगोले

मी न माझा राहिलो

या नदीला घाट छोटा
बांधुनी मी चाललो !

जन्मली वेदांसवे जी
सिंधु ही सारस्वताची
दे स्मुती आता श्रुतींची
व्यास आणि वाल्मिकींची,
मी इच्या पाण्यात रसिका
थेंब म्हणुनी खेळलो !

मी नव्हे शिल्पज्ञ मोठा,
तंत्र नव्हते माहिती,
चार धोंडे जोडणारी
ही किनाऱ्याचीच माती,
फक्त तिचा चिखल व्हाया
अंतरी मी ओळलो !

या प्रवाहाच्या गतीला
पृथ्वी गातेआरती
जी त्रिकालज्ञास ठेवी
आपुल्या विस्तीर्ण पोटी
ताज बांधो बांधणारा,
मी वडारी जाहलो !

गर्व कुठला, गर्जनाही
या निवांतातून जाई,
ईश्वरी कंठातली का
जाइ कोमेजून जाई ?
लोटताना देह डोई
मी न माझा राहिलो ... !



— मनमोहन नातू