एक अश्रू

स्वातंत्र्याचा सण, दारात रांगोळी
श्रुंगारली आळी, झगमगे ll १ ll

तोरणे, पताका, सांगती डोलुन
स्वांत्र्याचा दिन, उगवला ll २ ll

स्वातंत्र्यासाठी या, आम्ही काय केले ?
पुर्वज श्रमले, तयासाठी ll ३ ll

वृक्ष लावणारे, निघोनिया जाती
तळी विसावती, सानथोर ll ४ ll

विचारी गुंतत, हिंडलो बाजारी
पेठेत केवढी, गजबज ll ५ ll

केवढी धांदल, केवढा उल्हास
केवढी आरास, भोवताली ll ६ ll

मात्र एका दारी, दिसे कोणी मात
दीप ओवाळीता, छायाचित्रा ll ७ ll

ओल्या नेत्रकडा हळुच टिपुन
खाली निरांजन, ठेवीत ती ll ८ ll

हुतात्म्याचे घर, सांगे कुणी कान
चित्त थरारोनी, ऐकतसे ll ९ ll

होते लखाखत, पेठेतले दीप
आकाशी अमूप, तारा होत्या ll १० ll

चित्तापुढे माझ्या, एक दीप होता
एक अश्रु होता, माऊलीचा ll ११ ll


— वि. म. कुलकर्णी

मनास बोध (मनाचे श्लोक)

(भुजंगप्रयात)

मना सज्जना, भक्ति-पंथेची जावें ।
तरी श्रीहरी पाविजे तो स्वभावें ॥
जनीं निंद्य तें सर्व सोडोनि द्यावें ।
जनीं वंद्य तें सर्व-भावे करावें ॥ १ ॥

प्रभाते मनीं राम चिंतीत जावा ।
पुढे वैखरी राम आधी वदावा ॥
सदाचार हा थोर सांडू नये तो ।
जनीं तोचि तो मानवी धन्य होतो ॥ २ ॥

मना वासना दुष्ट कामा न ये रे ।
मना, सर्वथा पाप-बुद्धी नको रे ॥
मना सर्वथा नीति सोडूं नको हो ।
मना, अंतरी सार-वीचार राहो ॥ ३ ॥

मना पापसंकल्प सोडूनि द्यावा ।
मना सत्य संकल्प जीवी धरावा ॥
मना कल्पना ते नको वीषयांची ।
विकारे घडे हो जनीं सर्व ची ची ॥ ४ ॥

नको रे मना क्रोध हा खेदकारी ।
नको रे मना काम नाना विकारी ॥
नको रे मना सर्वदा अंगिकारू ।
नको रे मना मत्सरू दंभ भारू ॥ ५ ॥

मना, श्रेष्ठ धारिष्ट जीवी धरावें ।
मना, बोलणें नीच सोशीत जावें ॥
स्वयें सर्वदा नम्र-वाचे वदावें ।
मना, सर्व लोकांसि रे नीववावें ॥ ६ ॥

तनू त्यागिता कीर्ति मागे उरावी ।
मना सज्जना हेचि क्रीया धरावी ॥
मना चंदनाचेपरी त्वां झिजावें ।
परी अंतरी सज्जना नीववावें ॥ ७ ॥

नको रे मना द्रव्य ते पूढिलांचे ।
अति स्वार्थबुद्धी नुरे पाप सांचे ॥
घडे भोगणे पाप ते कर्म खोटे ।
न होता मनासारखे दुःख मोठे ॥ ८ ॥

सदा सर्वदा प्रीति रामी धरावी ।
सुखाची स्वये सांडि जीवी करावी ॥
देहेदुःख ते सूख मानीत जावे ।
विवेके सदा स्वस्वरूपी भरावें ॥ ९ ॥

जगीं सर्वसूखी असा कोण आहे ।
विचारी मना तूंचि शोधोनि पाहे ॥
मना, त्वांचि रे पूर्व-संचीत केले ।
तयासारिखें भोगणे प्राप्त झाले ॥ १० ॥

मना मानसी दुःख आणू नको रे ।
मना सर्वथा शोक चिंता नको रे ॥
विवेके देहेबुद्धी सोडूनि द्यावी ।
विदेहीपणे मुक्ती भोगीत जावी ॥ ११ ॥

मना सांग पां रावणां काय जाले ।
अकस्मात ते राज्य सर्वै बुडाले ॥
म्हणोनी कुडी वासना सांडि वेगी ।
बळे लागला काळ हा पाठिलागी ॥ १२ ॥

जिवा कर्मयोगे जनीं जन्म जाला ।
परी शेवटी काळमूखी निमाला ॥
महाथोर ते मृत्युपंथेचि गेले ।
कितीएक ते जन्मले आणि मेले ॥ १३ ॥

मना पाहता सत्य हे मृत्युभूमी ।
जितां बोलती सर्वही जीव मी मी ॥
चिरंजीव हे सर्वही मानिताती ।
अकस्मात सांडूनिया सर्व जाती ॥ १४ ॥

मरे एक त्याचा दुजा शोक वाहे ।
अकस्मात तोही पुढे जात आहे ॥
पुरेना जनीं लोभ रे क्षोभ त्याते ।
म्हणोनी जनीं मागुता जन्म घेते॥ १५ ॥

मनी मानवा व्यर्थ चिंता वहाते ।
अकस्मात होणार होऊन जाते ॥
घडे भोगणे सर्वही कर्मयोगे ।
मतीमंद ते खेद मानी वियोगे ॥ १६ ॥

मना राघवेवीण आशा नको रे ।
मना मानवाची नको कीर्ति तू रे ॥
जया वर्णिती वेद शास्त्रे पुराणे ।
तया वर्णिता सर्वही श्लाघ्यवाणे ॥ १७ ॥

मना, सर्वथा सत्य सोडूं नको रे ।
मना, सर्वथा मिथ्य मानूं नको रे ॥
मना, सत्य तें सत्य वाचे वदावें ।
मना, मिथ्य तें मिथ्य सोडोनि द्यावें ॥ १८॥

सदा आर्जवी प्रीय जो सर्व लोकीं ।
सदा सर्वदा सत्य-वादी, विवेकी ॥
न बोले कदा मिथ्य वाचा त्रिवाचा ।
जगीं धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ १९॥

फुकाचें मुखी बोलतां काय वेंचे ।
दिसंदीस अभ्यंतरीं सर्व सांचे ॥
क्रियेवीण वाचाळता व्यर्थ आहे ।
विचारें तुझा तूंचि शोधून पाहें ॥ २०॥



— समर्थ रामदास

टीप: पाठ्यपुस्तकात फक्त पांचच श्लोक समाविष्ठ आहेत. 'मनोबोधाचे श्लोक' मधील २०५ श्लोकांपैकी अनेक पिढ्या सर्वशृत असलेल्या निवडक २० श्लोकांचा वेचा इथे घेतला आहे.

आला क्षण - गेला क्षण !

गडबड घाई जगात चाले,
आळस डुलक्या देतो, पण
गंभीरपणे घड्याळ बोले—
'आला क्षण – गेला क्षण !'

घड्याळास या नाही घाई,
विसावाहि तो नाही पण,
त्याचे म्हणणे ध्यानी घेई—
'आला क्षण – गेला क्षण !'

कर्तव्या जे तत्पर त्यांचे
दृढ नियमित व्हावयास मन,
घड्याळ बोले अपुल्या वाचे—
'आला क्षण – गेला क्षण !'

कर्तव्याला विमुख आळशी
त्यांच्या हृदयी हाणित घण,
काळ - ऐक ! गातो अपुल्याशी—
'आला क्षण – गेला क्षण !'

लवाजम्याचे हत्ती झुलती
लक्ष त्यांकडे देतो कोण !
मित रव जर हे सावध करिती—
'आला क्षण – गेला क्षण !'


— केशवसुत

भाताचा हंगाम

देवाजीच्या नांवा घेऊनी
तयार व्हा रे करू कापणी
पहांट होता जाउं चला रे
पचंग बांधुनि तयार व्हा रे
खसाखसा मग विळा चालवा
चूड कापुनि घाला आडवा
चूडावरती चूड ठेवुनी
कडपें बनवा, खपा कसूनी
कापा ! कापा ! झटुनी सारे
कडपांचे मग बांधू भारे
उचलुनि डोकीवर ते घेउं
चला खळ्यावर झप झप जाउं
एकावरती दुसरा चढवा
भार्‍यांची ह्या उडवी बनवा

सांठवणी हि आज संपली
पुढे झोडणी करणें आली
देवाजीच्या नांवा घेतां
बरकत येते बहुतची भाता
झोडा भारे खळें भरेल
भाताची मग रास पडेल
शाबास तुमची ! भले बहादर !
काम उडवुनी द्याच भराभर
भाताची ही रास पडतसे
माचुंड्यांचा ढीग होतसे
घ्या घ्या आतां हाती सुपाला
वारा वाहे वारवण्याला
पाळींज, कचरा उडुनी जाई
निवळ खालती भातच राही
मोजुनि ते कणग्यांत सांठवा
देवाचे उपकार आठवा

फुगडी खेळू फिरकीची

फुगडी खेळू ग फिरकीची
तिरक्या तिरक्या ग गिरकीची !

फिरतिल वेण्या गर गर गर
करतिल पैंजण थर थर थर
भुईवर चित्रे ग कमळाची
फुगडी खेळू फिरकीची
तिरक्या तिरक्या ग गिरकीची

गोरा गोरा एक मनोरा
फिरता तरिही उभा भोवरा
सीमा झाली ग हौसेची
फुगडी खेळू ग फिरकीची
तिरक्या तिरक्या ग गिरकीची !


— ग. दि. माडगुळकर

माहेर

तापीकाठची चिकण माती,

ओटा तरी बांधू गं बाई.

असा ओटा चांगला तर,

जातं तरी मांडू गं बाई.

असं जातं चांगलं तर,

सोजी तरी दळू गं बाई.

अशी सोजी चांगली तर,

लाडू तरी बांधू गं बाई.

असे लाडू चांगले तर,

शेल्याच्या पदरी बांधू गं बाई.

असा शेला चांगला तर,

भाऊराया भेटू गं बाई.

असा भाऊ चांगला तर,

दारी रथ आणील गं बाई.

असा रथ चांगला तर,

नंदी तरी जुंपिन गं बाई.

असा नंदी चांगला तर,

माहेराला जाऊ गं बाई.

असं माहेर चांगलं तर,

धिंगामस्ती करू गं बाई !

- सदाशिव माळी

भयचकित नमावें तुज रमणी

भयचकित नमावें तुज रमणी,
जन कसे तुडविती तुज चरणी ? ध्रु०

महाकवी, तत्त्वज्ञ, भूपती,
समरधुरधंर वीर धीरगति,
स्थितप्रज्ञ हरि उरीं कोंडिती,
प्रसव तयांचा तूं जननी. १

भूत निघाला तव उदरांतुन
वर्तमान घे अंकीं लोळण,
भविष्य पाही मुली, रात्रदिन
तव हांकेची वाट मनीं. २

तुझ्या कांतिनें चंद्र झळझळे;
फुला फुलपण मुली, तुजमुळे;
रत्नीं राग तुझा गे उजळे;
तुझ्यास्तवच हीं प्रिय भगिनी ! ३



— भा. रा. तांबे

भारतमाता

प्रियतम अमुची भारतमाता
आम्ही सारी तिची मुले,
रंग वेगळे, गंध वेगळे
तरी येथली सर्व फुले ! ।।धृ।।

प्रिय आम्हांला येथील माती
प्रिय हे पाणी झुळझुळते,
प्रियकर ही डुलणारी शेते
प्रिय हे वारे सळसळते ।।१।।

प्रियतम अमुचा धवल हिमालय
बघे भिडाया जो गगना,
प्रियतम अमुचे सह्यविंध्य हे
प्रियतम या गंगा यमुना ।।२।।

मानव सारे समान असती
शिकवण ही जगतास दिली !
या मातेची मुले सद्गुणी
सर्व जगाला प्रिय झाली ! ।।३।।

प्रियतम अमुची भारतमाता
वंदन आम्ही तिला करू
या मातेची मुले लाडकी
सदा तिचा ध्वज उंच धरू ! ।।४।।


— शांता शेळके

या हो सुर्यनारायणा !

चित्रकार : श्री. श्रीमंत होनराव

या हो सुर्यनारायणा !
या हो या लौकर
सोन्याच्या पावलांनी
भूषवा हे घर

अंगण सारवीले
रेखिले स्वस्तिक
हळदी-कुंकवानी
मंगलसूचक

उघडी दालने ही
स्वागता आतुर
या हो सुर्यनारायणा !
या हो या लौकर

आकाशाच्या मध्यभागी
आलात भास्करा,
तेजाच्या वर्षावात
झगमगे धरा

येऊ देत माझ्या घरी
किरणांचे झोत
तेजस्वी पित्याचे ते
वात्सल्याचे हात

उघडी तावदाने
झरोके कौलारी
रेंगाळोत घरामाजी
किरणे रुपेरी

सोन्याच्या वेशीतून
निरोप घेताना
या हो या अंगणात
सूर्यनारायणा !

आईच्या मायेहून
कोमल करांनी
गोंजारा बालकांना
खेळती अंगणी

रंगवा तावदान
शिणले अंतर
गुलाबी आनंदात
न्हाऊ दे संसार


— इंदिरा संत

लेखन कसे असावे !

वाटोळें सरळें मोकळें l	वोतलें मसीचें काळें ll
कुळकुळीत वोळी चालिल्या ढाळे l	मुक्तमाळा जैशा ll
अक्षरमात्र तितुकें नीट l	नेमस्त पैस काने नीट ll
आडव्या मात्रा त्याहि नीट l	आर्कुली वेलांट्या ll
पहिले अक्षर जे काढिलें l	ग्रंथ संपेतो पाहात गेलें ll
येका टांकेंचि लिहिले l	ऐसे वाटे ll
अक्षरांचे काळेपण l	टांकांचें ठोसरपण ll
तैसेंचि वळण वांकण l	सारिखेंची ll
वोळीस वोळ लागेना l	आर्कुली मात्रा भेदीना ll
खालिले वोळीस स्पर्शेना l	अथवा लंबाक्षर ll
पान शिषानें रेखाटावें l	त्यावरी नेमकेचि ल्याहावें
दुरी जवळी न व्हावे l	अंतर वोळीचें ll
कोठे शोधासी अडेना l	चुकीं पाहता सापडेना ll
गरज केली हे घडेना l	लेखकापासुनी ll
ज्याचे वय आहे नूतन l	त्यानें ल्याहावें जपोन ll
जनासी पडे मोहन l	ऐसें करावें ll
भोंवतें स्थळ सोडून द्यावे l	मध्येंचि चमचमित ल्याहावें ll
कागद झडतांहि झडावें l	नलगेचि अक्षर ll

— संत रामदास

मसी = शाई;   वोळी = ओळी;   ढाळ = आकार;   मुक्तमाळा = मोत्यांच्या माळा;   पैस= जागा

गुंजारव

फुलाफुलांतून	दलादलांतून
प्रत्येक क्षण	वेचित मधुकण
आम्ही वन वन	करितो वणवण
सहकाराने	श्रमविभाजने
करितो साऱ्या	समान कार्या.
आम्ही संगी	वसतो संधी
राज्य आमुचे	मोहळ साचे
मधुचा संचय	करितो अक्षय.

मेणाचे थर	रचितो सुंदर
सेवातत्पर	आम्ही नागर.
करी कुणी जर	चाल अम्हांवर
तर मग आम्ही	लाहीलाही—
होऊन उठतो	धावत सुटतो
त्यासी डसतो	आणि शासतो.
'जाय अकारण	एकहि न क्षण,
अविश्रांत श्रम	अविरत उद्यम,
यांविण जीवन	म्हणजे जीव न—'
करिता गुणगुण	आम्ही अनुदिन
करिता गुणगुण	करितो नर्तन,
करिता नर्तन	करितो गुणगुण.

— भवानीशंकर श्री. पंडित

चांदूमामा डोकावतो

चांदूमामा डोकावतो	लिंबोणीच्या झाडातून
सय बाळपणाची ग	येते याजला देखून
मायमाउलीने मला	हाच चांदोबा दावीत
कडेवर घेउनीया	भरविला दूधभात
माझ्या मामाचा आठवे	मला चिरेबंदी वाडा
अंगणात सये बाई !	खेळले मी दुडदुडा
काय सांगू बाळपणी	किती भोगियले सुख
काय सांगू आजोळचे	सये, तुला मी कौतुक ?
आजाआजींची लाडकी	नात नव्या नवसाची
होते तशीच लाडकी	भाची माझिया मामाची
लेत होते मोतियांची	बाई, बिंदी या भांगात
नेसले मी चंद्रकळा	चोळी खडीची अंगात
पायी लेवूनीया तशा	वाळे साखळ्या तोरड्या
अंगणात खेळले मी	झिम्मा आणिक फुगड्या
तेव्हाही ग डोकावून	लिंबोणीच्या झाडातून
चांदूमामाने पाहिले	खेळ आमुचे हासून
किती निश्चिन्त होते मी	ममतेच्या त्या छायेत
देव्हाऱ्यात तेवणारी	जणू समयीची ज्योत !

— शांता शेळके