मनास बोध (मनाचे श्लोक)

(भुजंगप्रयात)

मना सज्जना, भक्ति-पंथेची जावें ।
तरी श्रीहरी पाविजे तो स्वभावें ॥
जनीं निंद्य तें सर्व सोडोनि द्यावें ।
जनीं वंद्य तें सर्व-भावे करावें ॥ १ ॥

प्रभाते मनीं राम चिंतीत जावा ।
पुढे वैखरी राम आधी वदावा ॥
सदाचार हा थोर सांडू नये तो ।
जनीं तोचि तो मानवी धन्य होतो ॥ २ ॥

मना वासना दुष्ट कामा न ये रे ।
मना, सर्वथा पाप-बुद्धी नको रे ॥
मना सर्वथा नीति सोडूं नको हो ।
मना, अंतरी सार-वीचार राहो ॥ ३ ॥

मना पापसंकल्प सोडूनि द्यावा ।
मना सत्य संकल्प जीवी धरावा ॥
मना कल्पना ते नको वीषयांची ।
विकारे घडे हो जनीं सर्व ची ची ॥ ४ ॥

नको रे मना क्रोध हा खेदकारी ।
नको रे मना काम नाना विकारी ॥
नको रे मना सर्वदा अंगिकारू ।
नको रे मना मत्सरू दंभ भारू ॥ ५ ॥

मना, श्रेष्ठ धारिष्ट जीवी धरावें ।
मना, बोलणें नीच सोशीत जावें ॥
स्वयें सर्वदा नम्र-वाचे वदावें ।
मना, सर्व लोकांसि रे नीववावें ॥ ६ ॥

तनू त्यागिता कीर्ति मागे उरावी ।
मना सज्जना हेचि क्रीया धरावी ॥
मना चंदनाचेपरी त्वां झिजावें ।
परी अंतरी सज्जना नीववावें ॥ ७ ॥

नको रे मना द्रव्य ते पूढिलांचे ।
अति स्वार्थबुद्धी नुरे पाप सांचे ॥
घडे भोगणे पाप ते कर्म खोटे ।
न होता मनासारखे दुःख मोठे ॥ ८ ॥

सदा सर्वदा प्रीति रामी धरावी ।
सुखाची स्वये सांडि जीवी करावी ॥
देहेदुःख ते सूख मानीत जावे ।
विवेके सदा स्वस्वरूपी भरावें ॥ ९ ॥

जगीं सर्वसूखी असा कोण आहे ।
विचारी मना तूंचि शोधोनि पाहे ॥
मना, त्वांचि रे पूर्व-संचीत केले ।
तयासारिखें भोगणे प्राप्त झाले ॥ १० ॥

मना मानसी दुःख आणू नको रे ।
मना सर्वथा शोक चिंता नको रे ॥
विवेके देहेबुद्धी सोडूनि द्यावी ।
विदेहीपणे मुक्ती भोगीत जावी ॥ ११ ॥

मना सांग पां रावणां काय जाले ।
अकस्मात ते राज्य सर्वै बुडाले ॥
म्हणोनी कुडी वासना सांडि वेगी ।
बळे लागला काळ हा पाठिलागी ॥ १२ ॥

जिवा कर्मयोगे जनीं जन्म जाला ।
परी शेवटी काळमूखी निमाला ॥
महाथोर ते मृत्युपंथेचि गेले ।
कितीएक ते जन्मले आणि मेले ॥ १३ ॥

मना पाहता सत्य हे मृत्युभूमी ।
जितां बोलती सर्वही जीव मी मी ॥
चिरंजीव हे सर्वही मानिताती ।
अकस्मात सांडूनिया सर्व जाती ॥ १४ ॥

मरे एक त्याचा दुजा शोक वाहे ।
अकस्मात तोही पुढे जात आहे ॥
पुरेना जनीं लोभ रे क्षोभ त्याते ।
म्हणोनी जनीं मागुता जन्म घेते॥ १५ ॥

मनी मानवा व्यर्थ चिंता वहाते ।
अकस्मात होणार होऊन जाते ॥
घडे भोगणे सर्वही कर्मयोगे ।
मतीमंद ते खेद मानी वियोगे ॥ १६ ॥

मना राघवेवीण आशा नको रे ।
मना मानवाची नको कीर्ति तू रे ॥
जया वर्णिती वेद शास्त्रे पुराणे ।
तया वर्णिता सर्वही श्लाघ्यवाणे ॥ १७ ॥

मना, सर्वथा सत्य सोडूं नको रे ।
मना, सर्वथा मिथ्य मानूं नको रे ॥
मना, सत्य तें सत्य वाचे वदावें ।
मना, मिथ्य तें मिथ्य सोडोनि द्यावें ॥ १८॥

सदा आर्जवी प्रीय जो सर्व लोकीं ।
सदा सर्वदा सत्य-वादी, विवेकी ॥
न बोले कदा मिथ्य वाचा त्रिवाचा ।
जगीं धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ १९॥

फुकाचें मुखी बोलतां काय वेंचे ।
दिसंदीस अभ्यंतरीं सर्व सांचे ॥
क्रियेवीण वाचाळता व्यर्थ आहे ।
विचारें तुझा तूंचि शोधून पाहें ॥ २०॥



— समर्थ रामदास

टीप: पाठ्यपुस्तकात फक्त पांचच श्लोक समाविष्ठ आहेत. 'मनोबोधाचे श्लोक' मधील २०५ श्लोकांपैकी अनेक पिढ्या सर्वशृत असलेल्या निवडक २० श्लोकांचा वेचा इथे घेतला आहे.