A NON-PROFIT

A NON-PROFIT, NON-COMMERCIAL PUBLIC SERVICE INITIATIVE BY SURESH SHIRODKAR

रम्य ते बालपण!

'श्रावण मासि हर्ष मानसी' म्हणत रिमझिम पावसात चिंब भिजलेले ते दिवस किंवा 'आनंदी आनंद गडे' म्हणत नाचत-बागडत मारलेल्या उड्या; 'पावसाच्या धारा येती झरझरा' म्हणत पाण्यात सोडलेल्या कागदी बोटी; 'छान किती दिसते.. फुलपाखरू' गुणगुणत बागेत बागडलेले ते क्षण. प्रिय अमुचा एक महाराष्ट्र देश' किंवा 'आमुचे.. चढवू गगनी निशाण' म्हणत पंधरा ऑगष्टच्या प्रभातफेरीत भरपावसात भिजत दिलेल्या घोषणा; 'लाडकी बाहुली होती माझी एक' म्हणत खेळलेले भातुकलीचे खेळ.. रम्य ते बालपण आणि रम्य ते शालेय जीवन! वयं पुढे पुढे सरकत गेले तसे बालपण निघून गेलं. पण व्यक्ती वयाने किंवा कर्तृत्वाने कितीही मोठी झाली तरी प्रत्येकाच्या अंतःकरणात कुमार वयात शिकलेले धडे आणि कवितांसाठी एक छोटासा कोपरा राखून ठेवलेला असतो. कुमार वयात शिकलेले धडे आणि विशेषत: कविता यांचा बालमनावर उमटलेला विलोभनीय ठसा जीवनात कधीच पुसला जात नाही. शालेय अभ्यासक्रमातल्या कविता आजही विसरता येत नाहीत. किंबहूना, अगदी बालपणापासून त्या कविता कुठेतरी खोलवर आपल्या मनात घर करून बसलेल्या असतात. शालेय जीवनात शिकत असताना ज्या शिक्षकांनी अशा कविता आपल्या हृदयावर बिंबविल्या त्या गुरुजनांचे ॠण कसं व्यक्त करावं हे कळत नाही.

साधारणत: १९४० सालापासून अगदी अलीकडच्या शालेय अभ्यासक्रमातल्या म्हणजेच जवळजवळ तीन पिढ्यांनी अभ्यासलेल्या काही निवडक कविता इथे संग्रहीत करून त्या गुरुजनांना आणि सर्व मान्यवर कविंना हा मानाचा मुजरा...!!

सुचना:

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
महत्त्वाची सुचना: ह्या ब्लॉगवरील प्रकाशित सर्व कविता बालभारती, युवकभारती, कुमारभारती या पाठ्यपुस्तकातील आणि १९७१-७२ पुर्वीच्या शालेय स्तरावरील क्रमिक पुस्तकातील असून, माझ्याकडून त्या कवितांचा कोणताही व्यवहारी वापर होत नाही. ह्या सर्व कविता वेगवेगळ्या माध्यमांतून संकलित करून आंतरजालावर केवळ हा एक संग्रह बनवलेला आहे. या सर्व कवितांचे हक्क महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, माध्यमिक व उच्य माध्यमिक शिक्षण मंडळ, संबंधित कवी किंवा त्यांच्या वारसदारांकडे सुरक्षित असून कोणत्याहि प्रकारे कॉपीराईट भंग करण्याचा अथवा कोणाच्या भावना दुखवण्याचा उद्देश नाही. केवळ मराठी काव्य-रसिक, वाचक आणि अभ्यासक यांना शालेय अभ्यासक्रमातील अनमोल कवितांचा खजिना आंतरजालावर एकत्र उपलब्ध करून देण्याचा हा एक प्रांजळ प्रयत्न आहे.

येथील कवितांच्या प्रकाशनाबद्दल संबंधितांना काही आक्षेप असल्यास किंवा कॉपीराईट हक्क भंग होत असल्यास त्या काढून टाकल्या जातील. प्रत्येक कवितेच्या खाली कवींची नावे दिली असून नजरचुकीने एखादे नाव राहिले असल्यास किंवा चुकीचे नाव दिलेले असल्यास कृपया लक्षात आणुन द्यावे ही विनंती.

ह्या ब्लॉगवरील कविता कॉपी पेस्ट (Copy & Paste) करता येणार नाहीत याची काळजी घेण्यात आली आहे. तुम्ही या उत्तमोत्तम कविता वाचाव्यात, त्यांचा आनंद घ्यावा याचसाठी आंतरजालावर उपलब्ध करुन दिल्या आहेत. आपणांस या कविता विनासायास एकाचठिकाणी उपलब्ध करून देण्यासाठी संग्राहकाने घेतलेले कष्ट, वेळ आणि श्रम याची बूज राखणे अपेक्षित आहे. कॉपी पेस्टचा अंगवळणी पडलेला शॉर्टकट चोखाळण्यापेक्षा ब्लॉगच्या लिंकचा उपयोग करावा असे संग्राहकाला वाटते. एखादी कविता तुमच्या संग्रही असावी असं वाटलं तर ती लिहून काढा, अथवा, तुमचा इ-मेल आयडी आम्हाला कळवल्यास आपल्याला हवी असलेली कविता मेलवरून जरुर पाठवू.

कृपया ह्या ब्लॉगवरील साहित्याचा कुणीही व्यवहारी वापर करू नये हि विनंती. सर्व वाचकांनी याची नोंद घ्यावी.

ब्लॉगला भेट दिल्याबद्दल धन्यवाद !

- सुरेश शिरोडकर (संग्राहक)
balbharati.suresh@gmail.com
skarsuresh@gmail.com
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

9 December 2014

घर

[जाति : उद्धव; अंतरा व मेळ 'नृपममतें' तील]

"लइ मानस अमुचा, द्यावी                   आपुल्या घरीं ही पोर
पर शंका येउन कांहीं                           घेतें मन माघार !
पोरिला हौस मोत्यांची                        ती तुम्ही कशी पुरवाल ?
हा हेत पडावी कीं ती                           ज्या घरीं माणकं लाल.
      बोलतों
              असूं द्या माफि
                          करा दिलसाफि
असावें चोख                                       व्यवहार तरी बिनधोक !"

"ठेवतां न पोटीं किंतु                           पुसलेंत — लई आवडलें !
धनदौलत घ्या देखून                          कांहींच नाहिं लपलेलें
पडवीला कणगी पोतीं                         मोतीं त्यामधि बिनमोल
दावणीस गायी बैल                             त्ये अम्हां हिरे अन लाल.
      दरसाल
               पिकें येतात
                          खाण शेतांत
तीच सोन्याची"                                   बसलीच गांठ जन्माची.



— यशवंत

6 December 2014

तुरुंगाच्या दारांत

[वृत्त : भ्रांत/ पांडव दिडकी]

वाढुं दे कारागृहाच्या भिंतिची उंची किती
                           मन्मना नाहीं क्षिती
भिंतिच्या उंचींत आत्मा राहतो का कोंडुनी ?
                           मुक्त तो रात्रंदिनीं !
भक्तिला जो पूर आला वाढतो तो अंतरीं
                           पायरीनें पायरी
फत्तरांच्या या तटांनीं ओसरावा काय तो ?
                           सारखा फोफावतो
अंजनीच्या बाळकानें सूर्यबिंबा ग्रासिलें
                           मन्मनीं तें बिंबलें
घालिती सैतानसे शत्रू इथें थैमान जें
                           तें गिळाया मी सजें
अग्निकुंडीं पाय केव्हां, कंटकिंही केधवां
                           बंदिखान्याची हवा
या विलासांमाजि होई आमुची जोपासना
                           तेज नाहीं यांविना
हिंददेवी, गोंधळी मी वाजावीतां संबळ
                           घालसी हातीं बळ
पेटलेला पोत हातीं स्वार्थतैलें तेवतां
                           नाचवूनी नाचतां
या दऱ्यांखोऱ्यांतुनी स्वातंत्र्यगीतें गाउनी
                           दावितां मी हिंडुनी
आज आलों निर्भयें या मंदिरीं विश्रांतिला
                           मान्य झालें हें तुला
त्वत्कृपेचा सिंधु माझ्या मस्तकीं हेलावतां
                           काय दु:खांची कथा ?
अग्निही वाटेल मातें चंदनाचें लेपन
                           कीं सुधेचें सिंचन
शृंखला पायांत माझ्या चालतांना रुमझुमे
                           घोष मंत्रांचा गमे
लौकरी स्वातंत्र्यभानो ! भारतीं दे दर्शन
                           होउं तेव्हां पावन


— यशवंत

5 December 2014

सण एक दिन (बैल पोळा)

शिंगे रंगविली, बाशिंगे बांधली
चढविल्या झुलीऐनेदार
राजा, परधान्या, रतन, दिवाण
वजीर, पठाणतुस्त मस्त
वाजंत्री वाजतीलेझिम खेळती
मिरवीत नेतीबैलांलागी
चित्रकार : राजेंद्र गिरधारी
डुल-डुलतात, कुणाची वशिंडे
काही बांड खोंडेअवखळ
कुणाच्या शिंगाना बांधियले गोंडे
हिरवे, तांबडेशोभिवंत
वाजती गळ्यांत घुंगरांच्या माळा
सण बैल-पोळाऐसा चाले
झुलींच्या खालतीकाय नसतील
आसूडांचे वळउठलेले ?
आणि फुटतीलउद्याही कडाड
ऐसेच आसूड पाठीवर !
जरी मिरवितीपरि धन्या-हाती
वेसणी असतीट्ट पाहा
जरी झटकली जराशीहि मान
तरी हे वेसण खेचतील
सण एक दिन ! बाकी वर्षभर
ओझे मरमरओढायाचे !


— यशवंत

25 November 2014

बालिश बहु बायकांत बडबडला

उत्तर म्हणे, 'असें जरि मीं एकाकी लहान, परि सवतें
यश जोडितों चि असता सारथि तरि, कथन मज न परिसवतें ll १ ll

होता परम निपुण, परी त्या ख्यात रणांत सारथि गळाला,
झांको छिद्र भलतसा; अडले म्हणतात 'सार' थिगळाला ll २ ll

कर्णादिकांसि देता समरीं वैराटिकेसरी करिता,
जिष्णुपुढें असुरजनीं कोण्ही वैरा टिके सरी करिता ? ll ३ ll

मिळवा कोण्ही तरि, हो ! धैर्याचा मात्र उदधि सारथि जो,
कुरुभटसमूह पावुनि मज, जेंवि हिमासि सुदधिसार थिजो' ll ४ ll

ऎसे बहुत चि बोले तो बालिश बोल बायकांमाजी,
चित्रपटकटकसें शिशुभाषण येईल काय कामा ? जि ! ll ५ ll

तें परिसुनि एकांतीं पार्थ म्हणे, 'देवि ! कृष्णसखि ! जावें
उत्तरसारथि होवुनि म्यां, त्वां मजवरि कदापि न खिजावें' ll ६ ll

त्या उत्तरासि सांगे, 'सारथ्य बृहन्नडा करिल; यातें
सूत करुनि, विजयानें नेले बहु खांडवीं अरि लायातें' ll ७ ll

कुरुकटकासि पहातां तो उत्तर बाळ फार गडबडला,
स्वपरबळाबळ नेणुनि बालिश बहु बायकांत बडबडला ll ८ ll

बोले, 'बृहन्नडे ! हें कुरुबळ कल्पांतसिंधुसें गमतें,
ने रथ पुरात, माजें मन नयन हि पाहतां बहु भ्रमतें ll ९ ll

दुर्योधन, दु:शासन, कर्ण, कृप, द्रोण, भीष्म ज्या कटकीं
त्यांत मरेन चि शिरतां, काट्यांवरी घालितां चिरे पट कीं' ll १० ll



— मोरोपंत

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

22 November 2014

धाव धाव गा श्रीपती

लावूनियां नेत्रपातीं | हृदयीं चिंतिली कृष्णमूर्ती |
म्हणे, धांव धांव गा! श्रीपती! | ये आकांतीं स्वामिया ! || १२१ ||

कृष्णा! मी तंव तुझीच कुमरी | यथार्थ जन्मलें तुझेच उदरीं,
स्नेहें सुभद्रेचिये सरी | बहिण म्हणें मी पाठींची || १२३ ||

सहस्त्र व्याघ्रामाजी गाय | सांपडतां जेवीं बोभाय
तेवीं तूतें मोकलिली धाय | कृष्णा! धांवें म्हणउनी || १२८ ||

तूंचि ग! माझी कुळस्वामिणी | मानसतुळजापुरवासिनी
कौरवमहिषासुरमर्दिनी | धांवें धांवें धांवणिया || १३२ ||

कौरवसभापाणीथडी | नक्रदु:शासनें घातली आढी,
काया करोनि कडोविकडी | ओढीताडीं पीडियेलें || १३३ ||

तयालागीं तूं घालीं उडी | फेडी दीनाचीं सांकडीं
धांवें पावें गा! तांतडी | कृपाळू बा गोविंदा || १३४ ||

दु:शासन शंख वहिला | स्मरतां संतोषवेद हारविला
कौरवसागरीं बुडविला | तो कवणातें न काढवे ? || १३५ ||

मत्स्यरुपीया नारायणा! | धांवें पांवें मधुसूदना!
विभांडूनि याचिया वचना | समाधान मज द्यावें || १३६ ||

माझा स्वधर्ममंदरागिरी | कौरवसमुद्री पडिला फेरीं
तया बुडतया उद्धरीं | कांसव होई केशवा! || १३७ ||

कांसवदृष्टी विलोकावें | मातें पाठीसीं घालावें
पाय पोटीं न धरावें | धांवे पावें ये काळीं || १३८ ||

माझी लाज हे धरित्री! | रसातळा नेतो वैरी
यज्ञवराहरुपिया हरी! | दाढें धरीं प्रतापें || १३९ ||

माझा भाव तो प्रल्हाद | निष्ठुरीं गांजितां पावला खेद,
शत्रूअहंकारस्तंभभेद | करुनि प्रगटें नरहरी! || १४० ||

कौरव अहंता महीतळीं | वामनरुपिया वनमाळी!
दाटी त्रिपादपायांतळीं | बळिबंधना! पावावें || १४१ ||

माझा भाव आणि भक्ती | तेचि जमदाग्निरेणुकासती
कुशब्दशस्त्रीं कौरवदैत्यीं | संत्रासिली अवनिये! || १४२ ||

ते निवटूनि धराभारा | फेडीं भार्गवपरशुधरा!
द्रौपदी सती वसुंधरा | पांडवद्विजा अर्पी कां || १४३ ||

लाज हरिली दु:शासनें | तेचि सीता या रावणे
हरिली ते तुवां रघुनंदनें | प्रतापरुद्रें रक्षावी || १४४ ||

आतां कृष्णा! आठविया | तूंच आमुच्या विसावियां
कौरवअहंकारकाळिया | पायांतळीं रगडीं कां ? || १४५ ||

बौद्धरुपिया जगदीशा! | कौरवीं मांडिली माझी हिंसा
करुणाकरा! कृष्णा! परेशा! | प्राणरक्षक मज होई || १४६ ||


— मुक्तेश्वर (मुक्तेश्वर चिंतामणी मुदगल)


(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

सलग क्रमाने ओव्या न घेता ज्या पाठ्यपुस्तकात होत्या त्याच इथे घेतल्या आहेत.

21 November 2014

कंसारी संसारगजकेसरी | हासोनि बोले श्रीकृष्ण शौरी |
पांडुपुत्र हे निर्धारी | भीमार्जुन जाण पां ||

मागे अपराध केले क्षमा | ते कार्याकारणे पुरुषाधमा |
लोटली मर्यादेची सीमा | शेवटी फळ भोगी का ||

सरला सुकृताचा तंतू | आयुष्यतैला झाला अंतू |
माझिये हस्ती व्यजनवातू | भीमरूपे उदेला ||

तो झगटतां सत्वरगती | प्राणदीप पंच ज्योती |
मालवोनि पडेल क्षिती | गात्र पात्र पालथे ||

तिघांमाजी जो आवडे | त्यासीच भिडीजे इडेपाडे |
मागध म्हणे मूर्खा! तोंडे | जल्प करिसी वाचाटा ||

तू बहुरूपी खेळसी सोंगे | कोणते युद्ध जिंकिले आंगे |
वेडी बागडी भाविकें भणगे | तुझे शूरत्व त्यांमाजी ||

पार्थ पृथेचे सुकुमार बाळ | शस्त्राभ्यासी गेला काळ |
मजसि योग्य परि अळुमाळ | भीम काही दिसतसे ||

तोही मंद जड आळसी | बहुत आहार निद्रा त्यासी |
आयुष्य सरले म्हणोनि ऐसी |बुद्धि उदेली तुम्हांते ||

तिघांते हाणोनि चडकणा | क्षणामाजी मेळवीन मरणा |
बळे सर्पाचिया सदना | मंडूक वस्ती पावला ||

मंडूक किंवा तिघे गरुड | आत्ताचि होईल हा निवाड |
समय प्राप्त झालिया वाड | बोल टाकी माघारा ||

ऐसे बोलतां चक्रपाणी | उभे ठेले समरांगणी |
जरासंधे राज्यासनीं | अभिषेकिले सहदेवा ||


— मुक्तेश्वर (मुक्तेश्वर चिंतामणी मुदगल)


(Compiled by : Mr. Nikhil Bellarykar)

3 November 2014

ते मर्‍हाटी बोलैन

आतां सुमन देतु अवधान l धुमकुसें साहित्याचेन l
जग भोजें नाचवीन l आनंदाचा l

आधीचि जगा चंदन आवडे l वरि देवाचें अनुलेपन जोडे l
तरि कवणां वालभ न पडे l तया सुखाचें ? l

तैसें आएकतां श्रीकृष्णचरित्र l होय सकळ सुखाचें छेत्र l
वरि जोडे ब्रम्हसुख पवित्र l ते मर्‍हाटी बोलैन l

जिथे भाषेचिये रसवृत्ती l सा भाषांचे कुपे कीजेति निगुती l
ते मर्‍हाटी कवण जाणे निरुती l जे रसांचे जीवन l

ते मर्‍हाटी बोल रसिक l वरी दावीन देशियेचे बिक l
म्हणैन सव्याख्यान श्लोक l मिसें वोवियेचेनि l



— नरेंद्र



धुमकुसें = गर्दीने, वालभ = आवड, निगुती = नीट, निरुती = योग्य, बिक = महत्व

1 November 2014

भेटेन नऊ महिन्यांनीं

मनिं धीर धरीं, शोक आवरीं जननी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll धृ० ll

या न्यायाची, रीत मानवी असते l खरि ठरते, केव्हां चुकते
किति दुर्दैवी, प्राणी असतिल असले l जे अपराधाविण मेले
लाडका बाळ एकुलता
फांशीची शिक्षा होतां
कवटाळुनि त्याला माता
अति आक्रोशें, रडते केविलवाणी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll १ ll

"किती वेळ असा, शोक करिसि गे असला l दे निरोप मज जायाला
होईल पहा, विफल तुझा आकांत l बाहेर उभे यमदूत
ते चाकर सरकाराचे
नच उलटें काळिज त्यांचें
परि शरमिंदे अन्नाचे
तुजपासुनियां, नेतिल मज ओढोनी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll २ ll

तुज सोडुनि मी, जाइन कां गे इथुन l परि देह परस्वाधीन
बघ बोलति हे, बोल मुक्या भावाचे l मम दोरखंड दंडाचे
अन्न्पाणि सेवुनि जिथलें
हें शरीर म्यां पोशियलें
परदास्यिं देश तो लोळे
स्वातंत्र्य मला, मिळेल मग कोठोनी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll ३ ll

कां परक्याला, बोल उगिच लावावा l दैवानें धरिला दावा
लाभेल कधीं, सांग कुणाला जगतीं l या जळत्या घरिं विश्रांती
घेऊनि उशाला साप
येईल कुणाला झोंप
हा सर्व ईश्वरी कोप
हा परवशता, करते भयकर करणी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll ४ ll

मज फांशीची, शिक्षा दिधली जाण l न्यायाचा करुनी खून
या मरणाची, मौज कशी बघ असते l सांगेन तुला मी माते
मी राजपुत्र दिलदार
घेऊनि करीं समशेर
भोंवतीं शिपाई चार
करितील अतां, स्वागत जन मैदानीं l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll ५ ll

मजसाठिं तिनें, सिंहासन निर्मियलें l त्या एका खांबावरलें
मी वीर गडी, चढेन गे त्यावरतीं l इतरांची नाहीं छाती
इच्छिली वस्तु ध्यायाला
अधिकारी तैनातीला
प्राणापरि जपती मजला
या दुनियेची, दौलत लोळे चरणीं l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll ६ ll

या सर्वांचे मजवर भारी प्रेम l देतील खडी ताजीम
हें वैभव मी, विकत घेतलें साचें l देउनी मोल जिवाचें
या गळ्यांतला गळफांस
देईल घडीभर त्रास
लाभेल मुक्ति जीवास
वर जाइन मी, लाथ जगा हाणोनी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll ७ ll

या देहाची, करुं कशाला चिंता l होईल तें होवो आतां
कुणि करुणेचे, सागर हळहळतील l कुणि हंसणारे हंसतील
अश्रूंनीं न्हाऊ घाला
प्रेमाचें वेष्टण त्याला
मातीचा मोहक पुतळा
जाईल पहा, क्षणांत मातिंत मिळुनी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll ८ ll

सांगतों तुला, शपथ घेउनी आई l मरणाला भ्यालों नाहीं
आठवीं मनीं, श्रीगीतेचें सार l कीं नश्वर तनु जाणार
हृदयाचे मोजुन ठोके
बघ शांत कसे आहें तें
वाईट वाटतें इतुकें—
तव सेवेला, अंतरलों मी जननी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll ९ ll

माउली तुझा, नव्हें नव्हें मी कुमार l पूर्वीचा दावेदार
तव सौख्याच्या, वाटेवर निर्मियले l दु:खाचे डोंगर असले
नउ मास भार वाहून
बाळपणी बहुपरि जपुन
संसार दिला थाटून
परि बनलों मी, खचित अभागी प्राणी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll १० ll

'मम बाळ गुणी, वृद्धपणी बहुसाल l आम्हांला सांभाळील'
तव ममतेचे, बोल ऐकले असले l परि सारें उलटें झालें
माउली विनंती तुजला
सांभाळ तिला, बाळाला
नच बघवे तिकडे मजला
हा कठिण गमे, प्रसंग मरणाहहूनी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll ११ ll

लाभतें जया, वीर-मरण भाग्याचें l वैकुंठपदीं तो नाचे
दे जन्म मला, मातृभूमिचे पोटीं l पुन:पुन्हां मरण्यासाठीं
मागेन हेंच श्रीहरिला
मातृभूमि उद्धरण्याला
स्वातंत्र्यरणीं लढण्याला
तव शुभ उदरीं, जन्म पुन्हां घेवोनी l भेटेन नऊ महिन्यांनीं ll १२ ll

मग यमदुतें, ओढुनि त्याला नेलें l व्हायाचें होउनि गेलें
परि त्या ठायीं, शब्द उमटती अजुनी l 'भेटेन नऊ महिन्यांनी'
खांबाला फुटतील फांटे
मृदुसुमसम होतिल कांटे
हिमगिरिला सागर भेटे
परि परवशता, सुखकर झाली नाहीं l दे कुंजविहारी ग्वाही ll १३ ll




— कुंजविहारी (हरिहर गुरुनाथ सलगरकर, कुलकर्णी)



पाठ्यपुस्तकात फक्त पांचच कडवी होती. देशाकरिता आनंदाने फाशी जाणार्‍या एका वीरयुवकाचे हे उद्गगार कवीने अतिशय हृदयस्पर्शी पद्धतीने चित्रित केले आहेत. आपल्यासारख्या व्यक्तीच्या मरणातूनच राष्ट्राचा पुनर्जन्म होत असतो अशी त्याची श्रद्धा आहे. पुन्हा याच भूमीत आणि याच आईच्या पोटी जन्म मिळावा हीच त्याची शेवटची इच्छा.

27 September 2014

ऋणानुबंध

तसे हे गाव आणि  मी एकमेकांचे काहीच लागत नव्हतो देणे
टिपायचे होते तेवढे टिपून घेतले झाले चोचीत दोनचार दाणे
मग गावासाठी मी उरले नाही आणि संपले माझ्यापुरते हे गाव,
पुन्हा शोधणे: नवे रस्ते, नवी माणसे, पुन्हा एखादे नवे गाव.
याहून दरवेशी बरा. निदान त्याला असते सोबत चड्डी घातलेले
एखादे माकड नाहीतर अस्वल. आणि असतो हाताशी जुना तरीही
प्रत्येक दारापुराता नवा खेळ. शिवाय प्रत्येक प्रेक्षक उत्सुक प्रसन्न डोळ्यांनी
स्वागत करतो, हातावर ठेवतो एखाद दुसरे नाणे; निदान चार घरांमागे तर
हक्काचे असतातच वरून नेमून दिलेले पायलीभर दाणे.
आणि दरवेशाला ओळखतात सारे रस्ते. झाडे, मुले, माणसे दरवर्षी नव्याने
तेवढे असतात त्याचे नि गावाचे ऋणानुबंध.

पण आपण चालावे. दरवेशी नसलो तरी. सोबत घेऊन आपली सावली.
शोधावा नवा रस्ता. पायांना जर फुटल्याच आहेत दिशा आणि जर आहेतच
गावे प्रत्येक रस्त्यावर, तर सापडेलही एखादे आपल्यासाठी थांबलेले.
नाही तर हा आहेच रस्ता रस्त्यांना मिळणारा आणि ते रस्ते
दुस​र्‍या रस्त्यांना मिळत जाणारे.


— प्रभा रामचंद्र गणोरकर

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

शब्द

आज माझा प्रत्येक शब्द
आभाळ झालाय
मी सडून होतो— पडून होतो— कुढून होतो
इतक्यांदि अर्थच नव्हता माझ्या शब्दाला

माझा शब्द: एक गोणपाट
कोनाड्यात पडलेले
पडलेच उपयोगी
तर कधीमधी घर पुसायला
किंवा पोचारा

मला ठाऊकच नव्हते शब्दांचे आभाळपण
कारण तुम्ही शब्दांनाच बांधलं दावणीला
कसे सांगू तुम्हांला
शब्दावाचून दिन सुने जाताना
काळजाचे कसे कोळसे झाले ते

कळणार नाही माझ्या बाबांनो
हा तळहातावर जपलेला
पाळण्यात जोजावलेला
साता समिंद्राच्य पल्ल्याडला माझा शब्द—
शब्द नाहीयच तो
लहलहणारा जळजळीत लाव्हा
जर उच्चारलाच नाही तो
तर त्वचेलाही फुटतीत शब्दांचे घुमारे !

आज चौखूर उधळलेला माझा शब्द—
कसे सांगू तुम्हांला,
आज माझा प्रत्येक शब्द आभाळ झालाय !


— अरुण कृष्णाजी कांबळे


(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

26 September 2014

स्पर्शातून

विसरसीमेहून आठवत आठवत येत आहे
मास्तर, तुम्ही जोडलेलं वर्तुळ कुठं आहे ?

अस्ताभोवती माझं पालवताना मन तुमच्या
मास्तर, उभ्याच आहेत रेघा भागाकाराच्या वेशीच्या

तुम्ही एक अधिक एक शिकवलं
मास्तर, मला तुमच्यात मिळवलं
येता जाता ठेच लागायची,
मास्तर, होता तुम्ही वेशीबाहेर
आमचं नालंदा तुमचं घर

हाडांनी सांधलेली तुम्ही एक आकृती होता
माणूस होता, नागरिक होता, स्वच्छ स्वच्छ नीती होता
तुमच्या स्पर्शातून उगवत होती माझी कोवळी फांदी
अजूनही नाही कळत मास्तर, तुम्ही अस्पृश्य कसे होता ?

होताहेत आता मुक्त संवाद आकाश-मातीचे
                 पण नालंदा कुठं आहे ?
मास्तर, तुम्ही जोडलेलं वर्तुळ कुठं आहे ?


— फ. मुं. शिंदे

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

तांबियाचे नाणे (अभंग क्र. ४१०१)

तांबियाचे नाणे न चाले खर्‍या मोले   l   जरि हिंडविले देशोदेशी  ll

करणीचे काही न मने सज्जना         l   यावे लागे मना वृद्धांचिया  ll

हिरियासारिखा दिसे शिरगोळ          l   पारखी ते डोळा न पाहती  ll

देउनिया भिंग कमाविले मोती          l   पारखिया हाती घेता नये  ll

तुका म्हणे काय नटोनिया व्यर्थ       l   आपुले हे चित्त आपणा ग्वाही ll


— संत तुकाराम

मृगाचिये अंगीं (अभंग क्र. ४०८२)

मृगाचिये अंगीं कस्तुरीचा वास    l    असे ज्यांचा त्यास नसे ठावा ll

भाग्यवंती घेती वेंचूनियां मोलें     l   भारवाही मेले वाहतां ओझें ll

चंद्रामृतें तृप्ति पारणें चकोरा         l    भ्रमरासी चारा सुगंधाचा ll

अधिकारी येथें घेती हातवटी        l    परीक्षवंता दृष्टी रत्न जैसें ll

तुका म्हणे काय अंधळिया हातीं  l    दिलें जैसें मोतीं वायां जाय ll


— संत तुकाराम

24 September 2014

पाखरांनो तुम्ही

पाखरांनो, तुम्हांलाही आता याची सवय झाली असेल
स्वच्छ, निळ्या आकाशात रोज सकाळी
सायरनचे सूर पसरतात, त्या वेळी
तुम्ही कुठे असता ?
हवेत चढत जातात त्या सुरांची उंच, उंच कंपने
तुमच्यासारखीच…. तेव्हा तुम्ही कुठे जाता ?
समजतात तुम्हांला हे धोक्याचे इशारे
नि नंतरचे उतरत्या सुरांतले
'ऑल क्लिअर' चे दिलासे
—युद्ध्यमान जीवनसंघर्षाची आमची हि रोजची तालीम
पांखरांनो तुम्ही काय करता ?
आम्ही आमची घड्याळे लावतो,
आणि कामाला जायला
किती वेळ आहे याचा अंदाज घेतो !
पाखरांनो, तुम्ही ……


— रमेश अच्युत तेंडुलकर

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

23 September 2014

अग्निपंख नभि फडफडु दे

तव अग्निपंख नभि फडफडु दे
निजलेल्या चटका लव बसु दे

तुफानवाता बेडी पडली
वीज ढगांतुनि स्वस्थ झोपली
गगन-धरेला जडता खिळली
त्या प्रलयघनांना कडकडु दे
तव अग्निपंख नभि फडफडु दे

आत शांत जरि दिसते जगती
युद्ध-वैर लाव्हारस कढती
धाराकंपनि आग फुटुनि ती
चल जुनाट जग हे तडतडू दे
तव अग्निपंख नभि फडफडु दे

क्रांतिदेवि, ये, विद्युच्चरणी
तव नयनींची ठिणगी उडवुनि
असंतोष पेटवी जनमनी
मग जुलूम कितिही वर गडगडु दे
तव अग्निपंख नभि फडफडु दे


— वामन रामराव कांत

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

पऱ्यांचे गाणे

चल, चल, धरतीवर उतरू
छुम छुम छननन नाच करू !
मी पहिली, ही दुसरी !
मी दुसरी, ही तिसरी !
सुंदर पंख हळू पसरू,
छुम छुम छननन नाच करू !

रात पडे, चांद चढे,
ओरडती रातकिडे,
हलती, डुलती तालतरू,
छुम छुम छननन नाच करू !

गवत किती मउ हिरवे !
चल, मिळवू हळु तळवे,
लगबग लगबग हात धरू,
छुम छुम छननन नाच करू !

गगन वरी नाच करी,
जग अवघे फेर धरी !
नाच आमुचा होय सुरु,
छुम छुम छननन नाच करू !

घ्या गिरकी, घ्या फिरकी,
पूर्व दिशा हो भुरकी !
दहिवर दिसता परत फिरू,
छुम छुम छननन नाच करू !



— ग. ल. ठोकळ

9 September 2014

शांत बहरलेली रात्र

शांत बहरलेली रात्र आकाश कसे जवळ आले आहे
         तेज गोठावे तसे साठले आहेत
         पांढर्‍या ढगांचे पुंजके दक्षिणेला
चांदण्यादेखील मोजून घ्याव्यात इतक्याच….
       विखुरलेल्यास्निग्ध.

उंच इमारती झाल्या आहेत अबोल….
         दिवे केव्हाच विझून गेलेत
वारा फक्त झुळझुळत आहे पडद्यांना हेलकावे देत किंचित
लांबलचक पसरले आहेत रस्ते निर्जनपावले दूर गेलेली
सारेच स्वर बुडाले आहेत निद्रेच्या संथ प्रवाहात खोल
         जाणवतो आहे फक्त शांततेचा रंग
         गडदगंभीरकाळाभोर
पलीकडे सारेच आकार हरवले आहेतत्यात माझाही.


— श्रीमती शिरीष व्यंकटेश पै

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

8 September 2014

तो श्रीकृष्णराओ जेथ

चंद्रु तेथ चंद्रिका  l  शंभु तेथ अंबिका l
संत तेथ विवेका   l  असणें कीं जी ll १ ll

रावो तेथ कटक   l  सौजन्य तेथ सोइरिक l
वन्हि तेथ दाहक   l   सामर्थ्यता ll २ ll

दया तेथ धर्मु   l   धर्मु तेथ सुखागमु l
सुखीं पुरु
षोत्तमु  l  असे जैसा ll ३ ll

वसंतु तेथ वनें  l  वनें तेथ सुमनें l
सुमनिं पालेगनें   l  सारंगांचि ll ४ ll

गुरु तेथ ज्ञान   l  ज्ञानिं आत्मदर्शन l
दर्शनीं समाधान  l  आथि जैसें ll ५ ll

भाग्य तेथ विलासु  l  सुख तेथ उल्हासु l
हें असो तेथ प्रकाशु   l  सूर्यो जेथें  ll ६ ll

तैसे सकळ पुरुषार्थ   l  जेणें कां सनाथ l
तो श्रीकृष्णराओ जेथ   l  तेथ लक्ष्मी  ll ७ ll


— संत ज्ञानेश्वर


पालेगनें = झुंडी, समुदाय    कटक = सैन्य

6 September 2014

सरस्वतीची भूपाळी

नमने वाहुनि स्तवने उधळा, जयजयकार करा l
बंधुहो, जयजयकार करा l
सकल मनांचा विकास येतो आज आपुल्या घरा ll ध्रु० ll

विमल हास्यसुमवृष्टीमध्ये असो तुझे स्वागत l
निरंतर, असो तुझे स्वागत l
परमात्म्याच्या चित्सौंदर्या, येई बा हासत ll १ ll

आत्मवेलिच्या स्फूर्तिफुलांवर वसंत जे विकसती l
बुद्धिचे, वसंत जे विकसती l
त्याच वसंता तदिय विकासा, सरस्वती बोलती ll २ ll

विश्वकाव्य वाचीत बैसली चित्तमयूरावरी l
दीप्‍ती जी, चित्तमयूरावरी l
त्या दीप्‍तीला, त्या ज्ञप्‍तीला, वदती वागीश्वरी ll ३ ll

हे वाग्देवी, असे प्रार्थना ये या संकीर्तना l
उत्सवा, ये या संकीर्तना l
जगन्मंगले, सकल मंगलासह दे पददर्शना ll ४ ll

सगुण शांत त्वच्‍चित्रमूर्तिला गातो मी गायन l
शारदे गातो मी गायन l
धन्य धन्य सौंदर्य, धन्य त्वत्प्रसन्‍नपुण्यानन ll ५ ll

किरिट शोभला त्वन्मौलीला अमूल्य तत्वांचा l
शारदे अमूल्य तत्वांचा l
अरुणराग त्यातून उधळला सद्गुणरत्‍नांचा ll ६ ll

डोले कंठी सच्छास्‍त्रांचा चंद्रहार हासरा l
पाहुनी चंद्रहार हासरा l
भाली फुलला, गाली खुलला काव्यदिव्यबिजवरा ll ७ ll

सौंदर्याहुनि दिव्य दिव्यतर हिचे ज्ञान सुंदर l
खरोखर हिचे ज्ञान सुंदर l
त्या ज्ञानाहुनी जगात सुंदर एकच परमेश्वर ll ८ ll

हृदयमंदिरी प्राणशक्‍तीचे झोपाळे डोलवी l
देवि ही झोपाळे डोलवी l
सुखदु:खांचे देउनि झोके जिवांना खेळवी ll ९ ll

विचारकारंज्यावर तुषार शब्दांचे नाचवी l
देवि ही शब्दांचे नाचवी l
जिवात्मा त्यातून बोलवी परमात्मा डोलवी ll १० ll

चराचरांचा दावि चित्रपट अमुच्या स्मरणावर l
भराभर अमुच्या स्मरणावर l
विजेऐवजी त्यात जळे चित्‍चंद्राचे झुंबर ll ११ ll


गोविंद


(सौजन्य : आठवणीतली गाणी . कॉम)

26 August 2014

जन पळभर म्हणतिल

जन पळभर म्हणतिल ‘हाय हाय’ !
मी जाता राहिल कार्य काय ? ll ध्रु० ll

सूर्य तळपतिल, चंद्र झळकतिल;
तारे आपुला क्रम आचरतिल,
असेच वारे पुढे वाहतिल,
होईल काहि का अंतराय ? ll १ ll

मेघ वर्षतिल, शेते पिकतिल,
गर्वाने या नद्या वाहतिल,
कुणा काळजी की न उमटतिल,
पुन्हा तटावर हेच पाय ? ll २ ll

सखेसोयरे डोळे पुसतिल,
पुन्हा आपुल्या कामि लागतिल,
उठतिल, बसतिल, हसुनि खिदळतिल
मी जाता त्यांचे काय जाय ? ll ३ ll

रामकृष्णही आले, गेले !
त्याविण जग का ओसचि पडले ?
कुणी सदोदित सूतक धरिले ?
मग काय अटकले मज शिवाय ? ll ४ ll

अशा जगास्तव काय कुढावे !
मोहि कुणाच्या का गुंतावे ?
हरिदूता का विन्मुख व्हावे ?
का जिरवु नये शांतीत काय ? ll ५ ll


— भा. रा. तांबे

12 August 2014

गढी

गढी आहे.
गढीवर घुबड आहे
पण ते केवळ बुजगावणे आहे.

देवाच्या दयेने गढी खचण्यासाठी
सतराशे साठ पिढ्या जाव्या लागतील.

गावात गढी असली म्हणजे
इतरांना कुणाच्या तरी पायाशी
आश्रितासारखे बसल्याची भावना होते.

गढी खालून कोरशील
हळुहळु लपतछपत
तर अंगावर अवचित कोसळून
सहकार्‍यांसकट संपण्याची श्क्यता.

गढी एकदाच
उडवायची असेल धडाक्याने
तर थोडा धीर धार,
नेमकेपणाने वार कर.

पण कसेही करून गढी गेलीच पाहिजे.
लोकांना पटवून दे
गढी कोसळवण्याची आवश्यकता
आणि कारणे.

अगदी … गढीच्या बुडात
लाखमोलाचा खजिना आहे
असे सांगितलेस तरी चालेल…

गढी जाणे महत्वाचे !


— नारायण कुलकर्णी कवठेकर

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

9 August 2014

क्रांतीचा जयजयकार

गर्जा जयजयकार क्रांतिचा गर्जा जयजयकार
अन् वज्रांचे छातीवरती घ्या झेलून प्रहार!

खळखळु द्या या अदय शृंखला हातापायांत
पोलादाची काय तमा मरणाच्या दारात?
सर्पांनो उद्दाम आवळा, करकचूनिया पाश
पिचेल मनगट परी उरातिल अभंग आवेश
तडिताघाते कोसळेल का तारांचा संभार
<        > कधीही तारांचा संभार ll १ ll

क्रुद्ध भूक पोटात घालू द्या खुशाल थैमान
कुरतडू द्या आतडी करू द्या रक्ताचे पान
संहारक काली, तुज देती बळीचे आव्हान
बलशाली मरणाहून आहे अमुचा अभिमान
मृत्यूंजय आम्ही ! आम्हाला कसले कारागार?
<        > अहो हे कसले कारागार? ll २ ll

पदोपदी पसरूनि निखारे आपुल्याच हाती
होऊनिया बेहोष धावलो ध्येयपथावरती
कधि न थांबलो विश्रांतीस्तव, पाहिले न मागे
बांधु न शकले प्रीतीचे वा कीर्तीचे धागे
एकच तारा समोर आणिक पायतळी अंगार
<        > होता पायतळी अंगार ll ३ ll

श्वासांनो, जा वायूसंगे ओलांडुनी भिंत
अन् आईला कळवा अमुच्या हृदयातिल खंत
सांगा वेडी तुझी मुले ही या अंधारात
बद्ध करांनी अखेरचा तुज करिती प्रणिपात
तुझ्या मुक्तीचे एकच होते वेड परी अनिवार
<        > तयांना वेड परी अनिवार ll ४ ll

नाचविता ध्वज तुझा गुंतले शृंखलेत हात
तुझ्या यशाचे पवाड गाता गळ्यात ये तात
चरणांचे तव पूजन केले म्हणुनि गुन्हेगार
देता जीवन-अर्घ्य तुला ठरलो वेडेपीर
देशील ना पण तुझ्या कुशीचा वेड्यांना आधार
<        > आई, वेड्यांना आधार ll ५ ll

कशास आई, भिजविसि डोळे, उजळ तुझे भाल
रात्रीच्या गर्भात उद्याचा असे उषःकाल
सरणावरती आज आमुची पेटताच प्रेते
उठतिल त्या ज्वालांतुन भावी क्रांतीचे नेते
लोहदंड तव पायांमधले खळखळा तुटणार
<        > आई, खळखळा तुटणार ll ६ ll

आता कर ओंकारा, तांडव गिळावया घास
नाचत गर्जत टाक बळींच्या गळ्यावरी फास
रक्तमांस लुटण्यास गिधाडे येऊ देत क्रूर
पहा मोकळे केले आता त्यासाठी ऊर
शरीरांचा कर या सुखेनैव या सुखेनैव संहार
<        > मरणा, सुखेनैव संहार ll ७ ll


— कुसुमाग्रज

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

15 July 2014

तहान

सारा अंधारच प्यावा
अशी लागावी तहान;
एका साध्या सत्यासाठी
देता यावे पंचप्राण.

व्हावे एवढे लहान
सारी मने कळों यावी;
असा लाभावा जिव्हाळा
पाषाणाची फुले व्हावी.

सर्व काही देता यावे
श्रेय राहू नये हाती;
यावी लाविता कपाळी
भक्तिभावनेने माती.

फक्त मोठी असो छाती
दुःख सारे मापायला;
गळो लाज, गळो खंत,
काही नको झाकायला.

राहो बनून आकाश
माझा शेवटला श्वास;
मनामनांत उरावा
फक्त प्रेमाचा सुवास !


- मनोहर महादेव देशपांडे

8 July 2014

धूळपेरणी

असो, बरकत धूळपेरणीला,
लागला मातीचा जीव झुरणीला.

हिरव्या पिसांचा ध्यास घरणीला,
टिपूर मोत्यांची आस मोरणीला.

येऊ नये कधी दिवस जाचक,
कासावीस डोळे बनले चातक.

कोरडे नक्षत्र पूर पापणीला,
आलेलं आभूट दूर दाटणीला

मिळता डोळ्यांना मेघुट इशारे,
मातीच्या कणांना फुटते धुमारे.


— अशोक कौतिक कोळी


धूळपेरणी = पावसाळा सुरु होण्यापूर्वी केलेली पेरणी   आभूट = ढगाळ आकाश    मेघुट = ढग दाटून येणे 

5 July 2014

रानवेडी

पोर डोंगराव भाळली
त्याच्या नादी लागुनिया
अख्ख्या रानात पांगली ॥धृ.॥

रानगवताची फुलं
तिच्या कानामंदी डूल
अन् चाईचा मोहर
गळ्यामंदी गळसर
अहो टनटनी फुलली
तिच्या नाकामंदी फुली
अन् बुरांडीची फुलं
तिनं केसांत माळली ॥१॥

पोर माळावर खेळली
अन् वार्‍यासंग बोलली
वड-पारंबीचा झुला
तीचा गेला आभाळाला
पानसाबरीचं बोंड खाल्लं
लाल झालं तोंड
अहो हसता हसता
मऊ गवताव लोळली ॥२॥

गायी दांडाच्या वाटानं
चाली यंगत नेटानं
ढोल ढगांचा वाजला
नाच मोराचा पाहिला
आली पाऊस पहाळी
तव्हा गडदीक पळाली
पावसानं भिजवली
तरी उन्हात वाळली ॥३॥

तिचं मन डोंगरात
तिला दिलं शहरात
आता गच्चीवर जाते
दूर डोंगर न्याहाळते
त्याचा आठव येऊन
येतो हुंदका दाटून
त्याला हात जोडताना
दोन आसवे गाळली॥४॥


तुकाराम धांडे,
इगतपुरी, नाशिक


चाई = एका वेलीचे नाव       बुरांडी = एका फुलाचे नाव       पानसाबरी = निवडुंग           पळाली = पावसाची सर      यंगत = चढत किंवा डोंगर वरवर चढणे

6 May 2014

माझ्या शब्दांनो

माझ्या शब्दांनो !
जे मूकपणे जुलूम सहत असतील
त्यांच्या ओठांत प्रलयाची आग व्हा !
जे निमूटपणे गुलामीत जगत असतील
त्यांच्या राक्तपेशींत सुरुंगासारखे पेटत रहा !

माझ्या शब्दांनो !
जे अन्याय-अत्याचारांचे ठेकेदार आहेत
त्यांच्यावर विजांचे अग्निलोळ होऊन बरसा !
लेखण्यांनो, तुम्हां माझे रक्तदान.
बेदरकार झुंजत रहा !

माझ्या प्रिय शब्दांनो !
माझ्या काळजाचे घोष व्हा !
माझ्या अश्रूंचे शिलालेख व्हा !
माझ्या मुक्तीचे शिल्पकार व्हा !
माझ्या क्रांतिकणांनो !
या विशाल बोधिवृक्षाचे
तुम्ही कोटी कोटी पर्ण व्हा !


— शरणकुमार लिंबाळे

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

1 May 2014

फिर्याद

लोकहो ! तुमच्या न्यायालयात
मी फिर्याद आणली आहे
तुम्ही तरी मला न्याय द्याल का ?

माझ्या अंगांगावर झिरपतात
अपमानाच्या खोल जखमा
आमची इज्जत लुटली लुटली जात आहे
जातीयतेच्या धर्मांध व्यासपीठावर,
आमचं शील जळत आहे
धर्मग्रंथाच्या पानापानांवर
हजारो द्रौपदींचे वस्त्रहरण होत असता
बंधूंनो, भीष्म-पांडवांसारखे फक्त
खाली मान घालून बसू नका.
आतातरी डोळ्यांवरची पट्टी उघडा
हा पराजित इतिहास बदलण्यासाठी
आव्हान देणारे बलदंड हात तुम्ही तरी द्याल का ?

लोकहो, तुमच्या न्यायालयात
मी फिर्याद आणली आहे
तुम्ही तरी मला न्याय द्याल हा ?
अपमानाची भीक झोळीत टाकणा​र्‍या 
त्या अभद्र भुतकाळाला
या पेटलेल्या वर्तमानाचा सुरुंग लावा.
जळून जाऊ द्या ही शतकांचे दास्य पत्करणारी
लाचार अगतिक मने.
इथला प्रत्येक प्रकाशकिरणाला
अंधाराचाच शाप आहे,
हे आकाशसुद्धा फितूर आहे
त्या काळ्याकुट्ट ढगांना.
ही धरतीसुद्धा सामील आहे
पूर्वनियोजित कारस्थानांना
ही अत्याचारी परंपरा मिटवणारे
जिद्दीने रणांगणावर लढणारे
पराक्रमी सामर्थ्य तुम्ही तरी द्याल का ?
लोकहो तुमच्या न्यायालयात मी फिर्याद आणली आहे
तुम्ही तरी मला न्याय द्याल कां ?

हि माही फिर्याद
आमच्या कर्मठ संस्कृतीवर आहे
जिने आम्हांला बंद कोठडीत कैद केले आहे,
जिने आम्हांला बहिष्कृत आयुष्यांचे दान दिले आहे.
हे जहर मिसळलेलं अशुद्ध जीवन आम्ही नाकारत आहोत.
या क्रूर शापातून मुक्त होण्यासाठी
उज्ज्वल अशी मंगल प्रभात तुम्ही तरी द्याल का ?
लोकहो, तुमच्या न्यायालयात मी फिर्याद आणली आहे
तुम्ही तरी मला न्याय द्याल का ?


— हिरा बनसोडे

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

30 April 2014

आता

झडत झडत सगळीच झडलीत पाने आता
कुणाकुणासाठी रडावे झाडाने आता ?

कुठल्या कुठल्या आठवणीं येताहेत आता
अवघा समुद्रच उधाणलांय आता.

गातागाताच रडायला होते आता
ओठांत शब्दच थिजून गेलेत आता !

चालता चालता चालणेच थांबलेय आता
वाटाच चालून येताहेत अंगावर आता !

किती किती ही गर्दी, गोंगाट नुसता
माझी मलाच हांक ऐकू येत नाही आता !


— लक्ष्मीकांत तांबोळी

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

खापराचे दिवे

आमी जलमलो मातीत किती होनार गा माती
खापराच्या दिव्यात या कधी पेटनार वाती.

किती घरातून सूर्य जातं होऊन फिरते
पिठासारख्या उजिळ घरभर पसरते
काया म्हसीवानी रात नित आमच्या दारात
निऱ्हा अंधार भरली बसे पखाल रिचोत
नाही पाहेली पुनिव लय आईकल्या गोठी
आमी जलमलो ....

फास लावून जल्लद चाले कोनाचा वखर
खाली ढेकलाच्या वानी आमी होतो चुरचूर
फुलवल्या कापसाले चंद्र चोरू चोरू पाहे
तरी माय मावलीची मांडी उघळीच राहे
ऊभं अभाय फाटलं कसी झाकनार छाती
आमी जलमलो ....

दाने भरता कन्सात येती हुशार पाखरं
भर हंगामात अशा होते पारखी भाकर
तहा पोटातली आग पेट घेते आंगभर
मंग सोंगेल फनाची अनी होते धारदार
कोनं सांगावं रगत तिले लागनार किती
खापराच्या दिव्यातून मंग पेटतील वाती
आमी जलमलो ....


— विठ्ठल वाघ

सौजन्य : वाङ्मातृ <http://vaakmaatru.blogspot.in>

ऱ्हाडी बोलीत 'ळ' आणि 'र' यांचा सामान्यपणे 'य' होतो.
निऱ्हा = निव्वळ, गोठी = गोष्टी, तहा = तेव्हा, सोंगेल = कापलेले, अनी = तीक्ष्ण टोक, जल्लद = धारदार.

25 April 2014

बापा रे !

बापा रे ! गरीबी भरते या देशात नजरेत
आहे तिला अजूनही स्वतंत्र अस्तित्व रचनेत,
तिचा दिसतो मुक्त अविष्कार
फिरते ती मंद
पाउलं टाकीत या वसाहतीतून.
सारेच येथील आहेत बुडालेले
तिच्या कृपावंत बधीर अंगघोळ साऊल्यांतून !

तिच्या गूढ मेहेरनजरेने
आहे येथे सार्‍यांनाच पांगळं केलेलं.
समोरच्या पहाडातील रानझुडुपासारखं,
आहे सार्‍यांचंच जीवन वाळलेलं.
तुटलेल्या पाण्याच्या प्रवाहात
उभी राहावीत फांद्यांची सरळ बोटं
निळ्या आकाशात
गावीत नक्षत्रांना ऎकू येतील अशी
व्यथेच्या प्रवाहातून वाहत येणारी गाणी !
वाहतात येथे आसवांच्या नद्या
गरम निळ्या पाण्याच्या.
आहे या देशाची कृपा,
निदान आहे त्यांना स्वातंत्र्य आपलेच
दु:ख कुरवाळण्याचं,
रक्तहीन डोळ्यांच्या वाळलेल्या पापण्यांचं
आहे गरिबीनं एक दीर्घ किंकाळी फोडलेली
आहे सबंध धरती देशाची
सत्तेच्या उबदार दुलईत
अजूनही पेंगुळलेली !

आहेत त्यांना आदेश
हात जुळविण्याचे न बोलता,
आहे ना पोट रितं तुमचं ?
ऐका तर—
आदेश एक कतारवाल्यांचे !
भरा पोटात काठोकाठ—
राष्ट्रप्रेम,
ओसंडू द्या हृदयाच्या बाहेर त्याचे थेंब !
व्हा देशप्रेमात भिजून चिंब आणि
जुळवा आता आपले
वाळलेल्या निष्पर्ण फांद्यांचे हात सायंकाळी
फडफडणार्‍या या ध्वजासमोर


— गजमल माळी

(संकलन : मृदुला तांबे, मुंबई)

19 April 2014

पाऊस

पाऊस:
उटंगार घाटपायथ्याशी;
हिरवा कंच
झाडाझाडांतून निथळणारा;
सतारीवर विद्युतलयींत
मल्हाराची धून
इथे-तिथे
उधळल्यासारखा.

पाऊस:
घाटातला
कांबळकाळे आकाश लुचून
धुकाळ दरीत
झांजरसा,
तंद्रीतच तरंगणारा;
आषाढयात्रेच्या वाटेवर विसावून
दूरवर स्वप्नांत
झांजावणारा.

पाऊस:
घाटामाथ्यावरचा
नि:शब्द,
आहे-नाहीच्या पलीकडला
अनंतगर्भ
अवकाशाला मिठी घालून
रोमारोमांत
पालवणारा सर्वत्र
पाऊस…


— शंकर रामाणी

उटंगार = मुसळधार

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

शासन

कोणाला शंका असेल
पण मला निश्चित माहीत आहे,
की माझे नाते
नऊ नक्षत्रांच्या मध्यावर
त्यांना आधार
आणि प्रकाश देत असलेल्या
त्या वैश्विक जाळाशी,
सूर्याशी
आहे
पण केव्हा अंधारल्या घडीला
मीही विसरतो हे नाते
आणि उकिरड्याच्या कडेला बसलेल्या
भिका​​र्‍याप्रमाणे
मी हातात कटोरा घेऊन बसतो
लज्जास्पद,
येत्याजात्या पांथस्थाच्या
अनुदानासाठी.
एखाद्या शेवाळलेल्या क्षणाला
मीही विसरतो ते नाते
आणि भुताटकी वाड्यातील
अमावास्या पीत बसलेल्या
विहिरीप्रमाणे
उबवीत बसतो अंत:करणात
द्वेषमत्सराच्या हिरव्या सर्पाची
चिकट लगदाळी.
एखाद्या विसकटलेल्या दिवशी
मीही विसरतो ते नाते
आणि माझ्या अंगावर ओघळणा​​र्‍या
हलकटपणावर मात करण्यासाठी
होतो इतका हलकट
इतका
की माझ्या मुखावर चढतो
मी कधीही न मागितलेला
एक भयाण विद्रूप
दिर्गंधी मुखवटा.
पण हे सारे सूर्यद्रोह
मी करीत असताना, केल्यावर,
माझ्या काळजाच्या आंतरदेशात
धगधगून
पेटून उठते एक विराट जंगल,
आणि प्रकाश न देणा​​र्‍या
भाजून काढते मला
नि:संगपणाने.
आणि त्याने दिलेले आश्वासनही.


कुसुमाग्रज

16 April 2014

माझी माय सरसोती

माझी माय सरसोती
माले शिकवते बोली
लेक बहिनाच्या, मनी
किती गुपीतं पेरली !

माझ्यासाठी पांडुरंगा
तुझं गीता-भागवत
पावसात सामावतं
माटीमधी उगवतं !

अरे देवाचं दर्सन
झालं झालं आपसुक
हिरिदात सूर्यबापा
दाये अरूपाचं रूप !

तुझ्या पायाची चाहूल
लागे पानापानांमंधी
देवा तुझं येनंजानं
वारा सांगे कानामधी.

फुलामधी समावला
धरत्रीचा परमय
माझ्या नाकाले इचारा
नथनीले त्याचं काय?

किती रंगवशी रंग
रंग भरले डोयात
माझ्यासाठी शिरिरंग
रंग खेये आभायात.

धर्ती मधल्या रसानं
जीभ माझी सवादते
तव्हा तोंडातली चव
पिंडामधी ठाव घेते.


— बहिणाबाई चौधरी

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

ह्या दु:खाच्या कढईची...


ह्या दु:खाच्या कढईची गा
अशीच देवा घडण असू दे;
जळून गेल्या लोखंडातहि
जळण्याची, पण पुन्हा, ठसू दे
कणखर शक्ती, ताकद जळकट.

मोलाची पण मलूल भक्ति
जशि कुंतीच्या लिहिली भाळी,
खिळे पाडूनी तिचे जरा ह्या
कढईच्या दे कुट्ट कपाळी
ठोकुनि पक्के, काळे, बळकट.

फुटेल उकळी, जमेल फेस,
उडून जाइल जीवन-वाफ;
तरि सांध्यांतून कढईच्या ह्या
फक्त बसावा थोडा कैफ
तव नामाचा भेसुर धुरकट.


बा. सी. मर्ढेकर

संकलक : मृदुला तांबे, मुंबई

संतवाणी

तांबियाचे नाणे न चाले खर्‍या मोले l जरि हिंडविले देशोदेशी ll
करणीचे काही न मने सज्जना l यावे लागे मना वृद्धांचिया
हिरियासारिखा दिसे शिरगोळा l पारखी ते डोळा न पाहती
देउनिया भिंग कमाविले मोती l पारखिया हाती घेता नये
तुका म्हणे काय नटोनिया व्यर्थ l आपुले हे चित्त आपणा ग्वाही


– संत तुकाराम

15 April 2014

झपूर्झा

(जाति –  झपूर्झा)

हर्षखेद ते मावळले,
हास्य निमालें,
अश्रु पळाले;
कंटक-शल्यें बोथटलीं,
मखमालीची लव वठली;
कांही न दिसे दृष्टीला,
प्रकाश गेला,
तिमिर हरपला;
काय म्हणावें या स्थितिला ?
झपूर्झा! गडे झपूर्झा !


हर्षशोक हे ज्यां सगळें,
त्यां काय कळे ?
त्यां काय वळे ?
हंसतिल जरि ते आम्हांला,
भय न धरु हें वदण्याला:
व्यर्थी अधिकची अर्थ वसे,
तो त्यांस दिसे,
ज्यां म्हणति पिसे;
त्या अर्थाचे बोल कसे ?
झपूर्झा! गडे झपूर्झा !


ज्ञाताच्या कुंपणावरुन,
धीरत्व धरुन,
ड्डाण करुन,
चिद्घनचपला ही जाते,
नाचत तेथें चकचकते;
अंधुक आकृति तिस दिसती,
त्या गाताती
निगूढ गीती;
त्या गीतींचे ध्वनि निघती
झपूर्झा ! गडे झपूर्झा !


नांगरल्याविण भुई बरी
असे कितितरी;
पण शेतकरी
सनदी तेथें कोण वदा ? 
हजारांतुनी एखादा !
तरी न, तेथुनि वनमाला
आणायाला,
अटक तुम्हांला;
मात्र गात हा मंत्र चला
झपूर्झा ! गडे-झपूर्झा !


पुरुषाशीं त्या रम्य अति
नित्य प्रकृति
क्रीडा करती
स्वरसंगम त्या क्रीडांचा
ओळखणें, हा ज्ञानाचा
हेतू; तयाची सुंदरता
व्हाया चित्ता
प्रत ती ज्ञाता
वाडें कोडें गा आतां
झपूर्झा ! गडे-झपूर्झा !


सूर्य चंद्र आणिक तारे
नाचत सारे
हे प्रेमभरें
खुडित खपुष्पें फिरति जिथें;
आहे जर जाणें तेथें,
धरा जरा नि:संगपणा,
मारा फिरके,
मारा गिरके,
नाचत गुंगत म्हणा म्हणा
झपूर्झा ! गडे-झपूर्झा !



— केशवसुत

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

11 April 2014

संतवाणी

निंदील हे जन सुखे निंदू द्यावें l
सज्जनीं क्षोभावें नये बापा ll ll

निंदा स्तुति ज्याला समान पै झाली l
त्याची स्थिति आली समाधीला llll

शत्रुमित्र ज्याला समसमानत्त्वें l
तोचि पैं देवाते आवडला ll ll

माती आणि सोने ज्या भासे समान l
तो एक निधान योगीराज ll ll

नामा म्हणे ऐसे भक्त जे असती l
तेणें पावन होती लोक तिन्ही ll ll


– संत नामदेव

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

7 April 2014

शापित मी तगमगतो

या माझ्या पंखांनी
उडण्याचे वेड दिले
पण माझ्या हातांनी
घरटे हे निर्मियले

जगण्याची ओढ अशी
उडण्याचे वेड असे
घरट्याच्या लोभातहि
गगनाचे दिव्य पिसे

व्योमातुन उडतांना
ओढितसे मज घरटे
अन उबेत घरट्याच्या
क्षुद्र तेच मज गमते

हे विचित्र दुःख असे
घेउनि उरि मी जगतो
घरट्यातुन, गगनातुन
शापित मी तगमगतो.


— मंगेश पाडगावकर

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

जाईन दूर गावा

तेव्हा मलाच माझा वाटेल फक्त हेवा,
घरदार टाकुनी मी जाईन दूर गावा
पाण्यांत ओंजळीच्या आला चुकून मीन
चमकून हो तसाच गाण्यांत अर्थ यावा.
शिंपीत पावसाळी सर्वत्र या लकेरी
यावा अनाम पक्षी, स्पर्शू मलाच यावा.
देतां कुणी दुरून नक्षत्रसे इषारे
साराच आसमंत घननीळ होत जावा.
पेरून जात वाळा अंगावरी कुणी जो,
शेल्यापरी कुसुंबी वा​र्‍यावरी वहावा.
तारांवरी पडावा केव्हा चुकून हात:
विस्तीर्ण पोकळीचा गंधार सापडावा.
तेव्हा मलाच माझा वाटेल फक्त हेवा,
घरदार टाकुनी मी जाईन दूर गावा.


–  आरती प्रभू (चिंतामणी त्र्यंबक खानोलकर)

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

शांताचेया घरा

जेथ शांताचेया घरा । अद्भूतु आला आहे पाहुणोरा ।
आणि येरां हिं रसां पांतिकरां । जाला मानु ॥ १ ॥

वधुवरांचिये मीळणीं । जैसिं वर्‍हाडियां हिं लुगडीं लेणीं ।
तैसे देशिचिये सुखासनीं । मिरवले रस ॥ २ ॥

परि शांताद्भुत बरवें । जेथ डोळेयांचा अंजुळिं घेयावें ।
जैसे हरिहर प्रेमभावें । आले खेवां ॥ ३ ॥

नातरि अवंसेचां दिसीं । भेटलीं दोन्हीं बिंबें जैसीं ।
तेवि येकवळा रसीं । केला जेथ ॥ ४ ॥

मीनले गंगेयमुनेचे ॐ(ओ)घ । तैसें यां रसांचें जालें प्रयाग ।
ह्मणौनि सुस्नात होंत जग । आघवें एथ ॥ ५ ॥

मध्यें गीतासरस्वती गुपित । आणि दोन्ही रस वोघ मूर्त्त ।
यालागि त्रिवेणी होये उचित । फावली बापा ॥ ६ ॥

ह्मणौनि भलेतेणें एथ न्हावें । प्रयागीं माधवीं विश्वरूपातें पाहावें ।
एतुलेनि संसारा देयावें । तिळोदक ॥ ७ ॥

हें असो ऐसें सावेव । जेथ सांसिनले आथि रसभाव ।
जेथ श्रवणसुखाची राणिव । जोडली जगा ॥ ८ ॥

जेथ शांताद्भुत रोकडे । आणि एरां रसां पडप जोडे ।
हें अल्प चि परि उघडें । कैवल्य जेथ ॥ ९॥

हें सारस्वताचें गोड । तुह्मीं चि लाविलें जी झाड ।
तरि अवधानामृतें वाड । सिंपौनि कीजो ॥ १० ॥

मग हें रसभावफूलीं फुलैल । नाना फळभारें भरैल ।
तुमचेनि प्रसादें होइल । उपयोगु जगा ॥ ११ ॥


– संत ज्ञानेश्वर

(ज्ञानेश्वरी : अध्याय अकरावा)
पाठ्यपुस्तकात गाळलेल्या ओव्या : १, ८, ९, १३ ते १८

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

11 March 2014

आई, मला दे ना !

आई, मला छोटीशी बंदूक दे ना !
बंदूक घेईन l
शिपाई होईन l
ऐटीत चालीन l
एक दोन तीन ll १ ll

आई, मला छोटीशी तलवार दे ना !
तलवार घेईन l
सरदार होईन l
शत्रूला कापीन l
सप सप सप ll २ ll

आई, मला छोटीशी मोटार दे ना !
मोटार घेईन l
ड्रायव्हर होईन l
गावाला जाईन l
पों पों पों ll ३ ll

आई, मला छोटेसे विमान दे ना !
विमान घेईन l
पायलट होईन l
आकाशी जाईन l
भर भर भर ll ४ ll

आई, मला छोटीशी बाहुली दे ना !
बाहुली घेईन l
तिला मी सजवीनl
ती संगे नाचेन l
छुम छुम छुम ll ५ ll


– अज्ञात

8 March 2014

खचतो माझा धीर

हे चिमण्या चंद्रा ! पाहुनि तुजला खचतो माझा धीर l

मुनिनिं कथिलें, सत्य झालें
परि कशा हें भाळिं आलें
हे मोद खेद मज उलविति बाळा खळत न नयनीं नीर l

जन्म दिधला, करिं न धरिला
अजुनि पान्हा जों न फुटला
ये तोंच स्मरणीं आज्ञा ऋषिंची 'व्रजि पोंचविं यदुवीर' l

देखिलें ना मुखहि पुरतें
तोंच दुरवी बालकातें
ती माता कसली ? घाता सजली ! म्हणतिल अदय अधीर l

त्यांत माजे तिमिर भारी
वीज मधुनी नभ विदारी
हे अकांडतांडव मांडिती नभिंचे घन गर्जुनि गंभीर l

मुसळधारा कोसळे ही
त्रस्त सार्‍या ह्या दिशाही
ही त्वेषें घोषें धांवे यमुना तुडवुनी दोन्ही तीर l

शृंखलांनीं बद्ध असणें
तरिहि कारापार होणें
हें बाळा ! कैसें घडतें असतां नष्ट कंस बाहीर l

दुर्बळांचा देव वाली
पाठिराखा सर्व काळीं
ही आशानौका माझी राखो तोच संकटीं थीरl


वा. गो. मायदेव

इरलेवाली

वेडिंवाकडीं घेउन वळणें
नागिण धावें जणु रोशानें
वाफा टाकित धापांपरी ही गाडी धडधडते

वरतीं भिडली घन घनमाला
धूम धांवते दिग्भागाला
रथचक्रांच्या घरघरीपरी गगनीं गडगडतें

ड्यांकड्यांवर गार चारिवर
झडून राहे सरीवरी सर
जिकडे तिकडे जलधारा ही सारखी खळखळते

बांधावरतीं ऐशा वेळीं
नाजुक बाला काळिसांवळी
हादरणारें शिरिंचें इरलें धरण्या धडपडते

वेष तिचा तो सुंदर साधा
लपवुन गोंडस ठुसका बांधा
दावी यौवनकांती किती ती अंगी मुसमुसते

"आज ना जरी धावुन येतील
लावणि कसची शेती होइल
सासुसासरा उपाशि देवा", ऎशी पुटपुटते

हाती रोप परि गाडी निरखुनि
बघते आपुलें आलें का कुणि
दिसतां, लज्जालहरि शरिरीं निमिषी थरथरते

प्रेमदृश्य हें बघण्या चोरुनि
गुपचिप वाहे नदि इंद्रायणी
स्वभालिं न असें भाग्य म्हणुनि का मनि हि हळहळते !


वा. गो. मायदेव

14 February 2014

चुकलेलें कोंकरुं


कां भटकसि येथें बोलें l कां नेत्र जाहले ओले
कोणीं का तुला दुखवीलें l सांग रे! ll १ ll

धनि तुझा क्रूर कीं भारी l का माता रागें भरली
का तुझ्यापासुनी चुकली l सांग रे ! ll २ ll

हा हाय कोंकरू बचडें l किति बें बें करुनी अरडे
उचलोनि घेतलें कडे l गोजिरें ! ll ३ ll

मग थोपटुनी म्यां हातें l आणिलें गृहातें त्यातें
तों नवल मंडळीना तें l जाहलें. ll ४ ll

गोजिरें कोंकरू काळें l नउ दहा दिनांचें सगळें
मउमऊ केश ते कुरळे l शोभले. ll ५ ll

लाडक्या कां असा भीसी l मी तत्पर तव सेवेसी
कोवळी मेथि ना खासी l कां बरे ? ll ६ ll

बघ येथें तुझियासाठी l आणिली दुधाची वाटी
परि थेंब असा ना चाटी l कां बरें ? ll ७ ll

हळु दूध थोडके प्यालें l मग त्वरें तोंड फिरवीलें
कोंकरुं बावरुन गेलें l साजिरें ! ll ८ ll

लटकून छातिशी निजलें l तासही भराभर गेले
विश्व हें मुदित मग केलें l रविकरें ll९ ll

घेउनी परत त्या हस्ती l कुरवाळित वरचेवरती
कालच्या ठिकाणावरतीं l सोडिलें. ll१० ll

तों माता त्याची होती l शोधीत दूर शिशुसाठीं
दगडांचे तरुंचे पाठीं l हाय रे ! ll ११ ll

हंबरडे ऎकूं आले l आनंदसिंधु ऊसळले
स्तनिं शरासारखें घुसलें l किति त्वरें ! ll १२ ll



— वि. दा. सावरकर

12 February 2014

लमाणांचा तांडा

चालला चालला लमाणांचा तांडा
एका गावाहून दुजा गावाला
संपली येथली उसाची गु​र्‍हाळे, संपला येथला अन्नाचा शेर
आता दुजे गाव !
आता दुजा मळा !
चला पाहू चला.....
नवीन चाकरी, नवीन भाकरी ! ​ ll​ll

चालला चालला लमाणांचा तांडा
पाठीवरी सारे घेउनी बिर्‍हाड
मरतुकडी ही खंगलेली घोडी
खंगलेले बैल……
यांच्या पाठीवर देखा हा संसार
चार वितींची ती उभवाया घरे घेतल्या चटया
घेतले खाटले (त्यांचा हा पलंग), घेतली गाठोडी,
​​​घोड्याच्या​ पाठीशी उलटे खाटले अन त्यात घातले रांगते मूल !
घेतली गाडगी, मडकी, डबडी, .....
(चुलीला दगड मिळतील तेथे—
नकोत ते घ्याया बांधुनिया संगे !! —)
घोड्याशेजारून संसारामागून रस्ता हुंगत हि
धापा टाकणारी चालली कुतरी ​ ll​ll

चालला चालला लमाणांचा तांडा
घोड्याशेजारून संसारामागून चालले बापई ! चालल्या बायका !
असंस्कृत मुद्रा..... दीनवाण्या मुद्रा..... अगतिक मुद्रा.....
कटिखांद्यावरी यांच्याही लादले 'संसाराचे ओझे'
पहा पाठीवरी बांधली बोचकी
पहा काठीवरी आणखीही काही
उरलासुरला बांधला संसार ​ ll​ll

चालला चालला लमाणांचा तांडा.....
आणि तांड्यातील, पाहिलीत का ती एक लमाणीण
ओझ्याने अगदी वाकली आहे, थकली आहे
तिच्या खांद्यावर, तिच्या काठीवर
जड जड सारे गुळाचे गाठोडे, देवाचे गाठोडे बांधले आहे.
—परी काठीच्या त्या एका टोकाला अन
राघूचा पिंजरा बांधला आहे........
जीवाने जपल्या मायेने पोसल्या राघूचा पिंजरा बांधला आहे.....
अस्थिर संसारी विकीर्ण जीवन
त्यात एकली ही कोमलता-खूण !
—ओझ्याने वाकल्या लमाणाच्या स्त्रीने
डोळ्यांपुढे राही अशा रीतीने हा बांधला पिंजरा
—तेवढीच तिच्या आत्म्याची ओळख.....
मनाचे भोजन
तेवढीच तिच्या लमाणजातीच्या
मानव्याची खूण !! ​ ll​ll

—चालला चालला लमाणांचा तांडा
एका गावाहून दुजा गावाला.....


— वि. म. कुलकर्णी

4 February 2014

उद्यांचा काय नेम ?

[भुजंगप्रयात]


तुझीया मनीं चांगलें व्हावयाचें;
तरी आज हो पर्व हें सोनियाचें !
असे वागले मोठमोठे शहाणे;
उद्यां काय होईल तें कोण जाणे ? llll

धरीत्रीवरी काल जीवंत ठेले;
तयांतील पाहा किती आज मेले !
तुला ही अवस्था नसे का वहाणें ?
उद्यां काय होईल तें कोण जाणे ? llll

पुढें हें करूं, तें करूं पुण्य साधूं;
धनें मेळवूं, मंदिरें थोर बांधूं;
भ्रमीं वेड या शुद्ध आहे रहाणें;
उद्यां काय होईल तें कोण जाणे ? llll

दरिद्री, मुके आंधळे, पाहतोसी;
असे नेम का कीं तसा तूं न होसी ?
अकस्मात ये हें जिणें दीनवाणें;
उद्यां काय होईल तें कोण जाणे ? llll

नसे आळसासारखा चोर लोकीं;
अमोलीक आयुष्य तो चोरतो कीं ;
'उद्यां हो उद्यां' हे तयाचे बहाणे;
उद्यां काय होईल तें कोण जाणे ? llll

म्हणोनी तुला वाटतें जें करावें;
करायास तें आज वा लाग भावें;
दुजा आजच्या सारखा वेळ नाही;
विचारोनि चित्ती खरें काय पाहीं llll


— विनायक कोंडदेव ओक

31 January 2014

रायबा

जाडेंभरडें धोतर अंगीं कुडतें साधें एक
डोक्यावरती लाल पागुटें दिसतें काय सुरेख !
पायीं जोडा, हातीं काठी, देह कसा भरदार !
असे रायबा सोडुन आले आज इथें घरदार.

काया शिणली फार उन्हानें झाली कडक दुपार
थोडथोडकें अंतर नाहीं, कोस तेथुनी चार !
बुधवाराच्या दिवशीं त्यांच्या गांवाचा बाजार
असे रायबा सोडुन आले आज इथें घरदार.

पाणी नाहीं कुठें मिळालें, होती खडतर वाट
सुरकुतल्या तोंडावर वाहती घर्मजळाचे पाट
हंगामाचे दिवस, मिळाया गाडी मारामार
असे रायबा सोडुन आले आज इथें घरदार.

आठवड्याचें आणायाचें बुधवारीं सामान
गावकर्‍यांच्या भेटीगांठी, कामें दुसरीं आन
आणि गड्यांचा टाकायाचा देउन आज पगार
तरी रायबा सोडुन आले आज इथें घरदार.

"लई गुणाचा पांडू माझा मन लावी लिहीण्यांत
खेड्यावरती आला नाहीं आठदहा दिवसांत."
तळमळतें मन म्हातार्‍याचे इथें जीवनाधार,
म्हणुनि रायबा सोडुन आले आज इथें घरदार.

शिणली काया तरी मुखावर आनंदाचा भाव
म्हातार्‍याची किती खरोखर पोरावरती माव !
पाहतील ते डोळे भरुनी अपुल्या पांडोबास
मुखीं घालुनी तन्मातेनें दिधला प्रेमळ घास.

कुरवाळोनी त्यास विचारुन देतिल खर्चायास
आणि रायबा संध्याकाळीं जातिल मग खेड्यास.


— गोपीनाथ (गोपीनाथ गणेश तळवलकर)

27 January 2014

असो तुला देवा माझा

असो तुला देवा ! माझा सदा नमस्कार
तुझ्या दयादातृत्वाला अंत नाही पार ॥धृ॥

तुझ्या कृपेने रे होतील फुले फत्तराची
तुझ्या कृपेने रे होतील मोती मृत्तिकेची
तुझ्या कृपेने रे होतील सर्प रम्य हार
असो तुला देवा ! माझा सदा नमस्कार ॥१॥

तुझ्या कृपेने होइल उषा त्या निशेची
तुझ्या कृपेने होइल सुधा त्या विषाची
तुझ्या कृपेने होइल पंगु सिंधुपार
असो तुला देवा ! माझा सदा नमस्कार ॥२॥

तुझ्या कृपासिंधूमधला बिंदू जरी मिळेल
तरि प्रभो ! शतजन्मांची मतृषा शमेल
तुझे म्हणुनि आलो राया ! बघत बघत दार
असो तुला देवा ! माझा सदा नमस्कार ॥३॥


— साने गुरुजी
(धुळे तुरुंग, मे १९३२)

बलसागर भारत होवो

बलसागर भारत होवो, विश्वात शोभुनी राहो ।।

हे कंकण करि बांधियले, जनसेवे जीवन दिधले
राष्ट्रार्थ प्राण हे उरले, मी सिद्ध मरायाला हो ।।

वैभवी देश चढवीन, सर्वस्व त्यास अर्पीन
तिमीर घोर संहारीन, या बंधु सहाय्याला हो ।।

हातांत हात घेऊन, हृदयास हृदय जोडून
ऐक्याचा मंत्र जपून, या कार्य करायाला हो ।।

करि दिव्य पताका घेऊ, प्रिय भारतगीते गाऊ
विश्वास पराक्रम दावू, ही माय निजपदा लाहो ।।

या उठा करू हो शर्थ, संपादु दिव्य पुरुषार्थ
हे जीवन ना तरि व्यर्थ, भाग्यसूर्य तळपत राहो ।।

ही माय थोर होईल, वैभवे दिव्य शोभेल
जगतास शांति देईल, तो सोन्याचा दिन येवो ।।


— साने गुरुजी

22 January 2014

शब्द

शब्द बापडे केवळ वारा । अर्थ वागतो मनांत सारा ॥
नीट-नेटका शब्द-पसारा । अर्थाविण पंगू ॥१॥

मनामनांचा संगम झाला । हॄदया हॄत्संदेश मिळाला ॥
शब्द बोबडा अपुरा पडला । निरुपम घे गोडी ॥२॥

शुद्धाशुद्धाकडे बघावें । वैयाकरणीं शब्द छळावे ॥
शुष्कबंधनीं कां गुंतावें । प्रेमळ हॄदयांनीं ? ॥३॥

व्याकरणाचे नियम कशाला । कोण मानतो साहित्याला ?
उठला जो हॄदयास उमाळा । हॄदयीं विरमावा ॥४॥

सुंदर वाक्यें शब्द मनोहर । सरस्वतीचे मंजुळ नूपुर ॥
ऐकायातें हटून अंतर । बसो पंडितांचें ॥५॥

ममतेचे दो घांस घ्यावया । प्रेमरसाचे घुटके प्याया ॥
उत्कंठित-उत्सुक, त्या हॄदयां । काय होय त्यांचें? ॥६॥

अशुध्द वाक्यें शब्द मोडके । अवाच्य अक्षर वर्ण तोटके ॥
गोड असे अमृताचे भुरके । होती प्रीतीनें ॥७॥


— वासुदेव बळवंत पटवर्धन ऊर्फ कवी वसंत

16 January 2014

ती शाळा

चावडीच्या पाठीमागे । जुना सरकारी वाडा ।
अर्ध्या पडक्या भिंतींचा । थर पांढरा केवढा ।। १ ।।

पटांगणाचा सोबती । उभा जुनाट पिंपळ ।
अजूनही येते कानी । त्याची मंद सळसळ ।। २ ।।

खिळखिळे झाले गज । अशा खिडक्या लांबट ।
छपराच्या कौलातून । ऊन हळू डोकावत ।। ३ ।।

खाली धुळीची जमीन । राठ टेबल समोर ।
किलबिल थांबे क्षण । छडी नाचता ज्यावर ।। ४ ।।

चिंचा पेन्सिलींचा सौदा । अंकगणिताचे ताळे ।
नवा शर्ट दहा बुक्के । सारे गुपचूप चाले ।। ५ ।।

तुळशीशी जाता उन्हे । घणघण वाजणारी ।
उंच आढ्याशी टांगली । घंटा घोडीच्या शेजारी ।। ६ ।।

शाळा सुटे पाटी फुटे । घरा वळती पाउले ।
वना निघाली मेंढरे । वाट त्यातून न मिळे ।। ७ ।।

अशी माझी उंच शाळा । होती पिंपळा जवळी ।
मन भिरभिरे तीत । कधी बनून पाकोळी ।। ८ ।।



— वि. म. कुलकर्णी


(संकलन - कविवर्य उपेंद्र चिंचोरे, पुणे)

8 January 2014

कोकण

चला गड्यांनो आपण सारे कोकणात जाऊ,
तेथील हिरवी गंमत जंमत डोळे भरुनी पाहू.
लाल लाल ही माती, इथले डोंगर हिरवे हिरवे,
डोईवरती आकाशाने रंग पसरले बरवे.
मासोळ्यांचे सूर पाहण्या, होडीमधुनी जाऊ,
चला गड्यांनो आपण सारे कोकणात जाऊ ll १ ll 

वन बांबूचे, रान काजूचे अन आंब्याची राई,
नारळ, जांभूळ, फणस गोड हा मेवा देऊनी जाई.
झावळ्यातुनी माडांच्या रे चंद्र पसरतो बाहू,
चला गड्यांनो आपण सारे कोकणात जाऊ ll २ ll 

ढ्यावरती सांकव आहे खाली वाहे पाणी,
झाडावरती पक्षी गाती मंजूळ मंजूळ गाणी.
शहाळ्यातले पाणी पिऊनी पक्ष्यांसंगे गाऊ,
चला गड्यांनो आपण सारे कोकणात जाऊ ll ३ ll

निळ्या रुपेरी लाटा येती सागर काठावरी,
मोर नाचरे काढीत जाती नक्षी वाळूवरी.
जिवास वाटे घर कौलारू बांधून तेथे राहू,
चला गड्यांनो आपण सारे कोकणात जाऊ ll ४ ll


—  रविकिरण पराडकर
चित्रकार : रमेश मुधोळकर, पुणे


2 January 2014

उपदेशपर आर्या

सत्य सदा बोलावें सांगे गुरु आणि आपुला बाप l
खोटें भाषण करणें सज्जन म्हणतात हें महापाप ll

दिधलें दु:ख परानें, उसनें फेडूं नयेचि सोसावें l
शिक्षा देव तयाला करिल म्हणोनी उगेंचि बैसावें ll

जो जो निजहितकर्ता त्याची त्याची करा तुम्ही सेवा l
देवासमान मानुनि त्याचा सन्मान मानसीं ठेवा ll

मोठेपण दुसर्‍याला देशील जरी तरीच तूं मोठा l
'मी मोठा' म्हणतो जो, त्याचा मोठेपणा असे खोटा ll

थोर असो नीच असो, अडल्या बिडल्यास हात लावावा l
गरिबास साह्य व्हावें सुज्ञें चुकल्यास मार्ग दावावा ll

जो नर परोपकारी त्याच्या पुण्यास बा नसे गणती l
थोर असो नीच असो, 'तो धन्य' असेंच लोक त्या म्हणती ll

शक्त्यनुसार करावा दीनावर अल्प थोर उपकार l
कीं त्या सत्कर्माचा देवावर निश्चयें पडे भार ll

यास्तव पर उपकारीं निजहित समजोनि देह झिजवावा l
लोकीं जो न अनावर दु:खानल होय तोंचि विझवावा ll

देहाचा, बुद्धीचा, वित्ताचाही असा सदुपयोग l
जो नर करितो त्याला नलगे साधावया दुजा योग ll

वदतां सत्य कधींही न धरावी लाज, भीड वा भीती l
सर्वहि धर्म जगांतिल एकमतें सांगतात ही नीती ll

सौभाग्य मतिसतीचें सत्य, गुणांचें शुचिप्रभावरण l
सत्य मुखाचें मंडण, वाणीचेंही मनोरमाभरण ll

सत्य मनुष्यपणाचें चीज, यशाचेंहि बीज सत्यचि रे l
जीवन जीवदशेचें जीवात्म्याचेंहि तेज तेंचि खरें ll


कवी : अज्ञात