A NON-PROFIT

A NON-PROFIT, NON-COMMERCIAL PUBLIC SERVICE INITIATIVE BY SURESH SHIRODKAR

रम्य ते बालपण!

'श्रावण मासि हर्ष मानसी' म्हणत रिमझिम पावसात चिंब भिजलेले ते दिवस किंवा 'आनंदी आनंद गडे' म्हणत नाचत-बागडत मारलेल्या उड्या; 'पावसाच्या धारा येती झरझरा' म्हणत पाण्यात सोडलेल्या कागदी बोटी; 'छान किती दिसते.. फुलपाखरू' गुणगुणत बागेत बागडलेले ते क्षण. प्रिय अमुचा एक महाराष्ट्र देश' किंवा 'आमुचे.. चढवू गगनी निशाण' म्हणत पंधरा ऑगष्टच्या प्रभातफेरीत भरपावसात भिजत दिलेल्या घोषणा; 'लाडकी बाहुली होती माझी एक' म्हणत खेळलेले भातुकलीचे खेळ.. रम्य ते बालपण आणि रम्य ते शालेय जीवन! वयं पुढे पुढे सरकत गेले तसे बालपण निघून गेलं. पण व्यक्ती वयाने किंवा कर्तृत्वाने कितीही मोठी झाली तरी प्रत्येकाच्या अंतःकरणात कुमार वयात शिकलेले धडे आणि कवितांसाठी एक छोटासा कोपरा राखून ठेवलेला असतो. कुमार वयात शिकलेले धडे आणि विशेषत: कविता यांचा बालमनावर उमटलेला विलोभनीय ठसा जीवनात कधीच पुसला जात नाही. शालेय अभ्यासक्रमातल्या कविता आजही विसरता येत नाहीत. किंबहूना, अगदी बालपणापासून त्या कविता कुठेतरी खोलवर आपल्या मनात घर करून बसलेल्या असतात. शालेय जीवनात शिकत असताना ज्या शिक्षकांनी अशा कविता आपल्या हृदयावर बिंबविल्या त्या गुरुजनांचे ॠण कसं व्यक्त करावं हे कळत नाही.

साधारणत: १९४० सालापासून अगदी अलीकडच्या शालेय अभ्यासक्रमातल्या म्हणजेच जवळजवळ तीन पिढ्यांनी अभ्यासलेल्या काही निवडक कविता इथे संग्रहीत करून त्या गुरुजनांना आणि सर्व मान्यवर कविंना हा मानाचा मुजरा...!!

सुचना:

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
महत्त्वाची सुचना: ह्या ब्लॉगवरील प्रकाशित सर्व कविता बालभारती, युवकभारती, कुमारभारती या पाठ्यपुस्तकातील आणि १९७१-७२ पुर्वीच्या शालेय स्तरावरील क्रमिक पुस्तकातील असून, माझ्याकडून त्या कवितांचा कोणताही व्यवहारी वापर होत नाही. ह्या सर्व कविता वेगवेगळ्या माध्यमांतून संकलित करून आंतरजालावर केवळ हा एक संग्रह बनवलेला आहे. या सर्व कवितांचे हक्क महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, माध्यमिक व उच्य माध्यमिक शिक्षण मंडळ, संबंधित कवी किंवा त्यांच्या वारसदारांकडे सुरक्षित असून कोणत्याहि प्रकारे कॉपीराईट भंग करण्याचा अथवा कोणाच्या भावना दुखवण्याचा उद्देश नाही. केवळ मराठी काव्य-रसिक, वाचक आणि अभ्यासक यांना शालेय अभ्यासक्रमातील अनमोल कवितांचा खजिना आंतरजालावर एकत्र उपलब्ध करून देण्याचा हा एक प्रांजळ प्रयत्न आहे.

येथील कवितांच्या प्रकाशनाबद्दल संबंधितांना काही आक्षेप असल्यास किंवा कॉपीराईट हक्क भंग होत असल्यास त्या काढून टाकल्या जातील. प्रत्येक कवितेच्या खाली कवींची नावे दिली असून नजरचुकीने एखादे नाव राहिले असल्यास किंवा चुकीचे नाव दिलेले असल्यास कृपया लक्षात आणुन द्यावे ही विनंती.

ह्या ब्लॉगवरील कविता कॉपी पेस्ट (Copy & Paste) करता येणार नाहीत याची काळजी घेण्यात आली आहे. तुम्ही या उत्तमोत्तम कविता वाचाव्यात, त्यांचा आनंद घ्यावा याचसाठी आंतरजालावर उपलब्ध करुन दिल्या आहेत. आपणांस या कविता विनासायास एकाचठिकाणी उपलब्ध करून देण्यासाठी संग्राहकाने घेतलेले कष्ट, वेळ आणि श्रम याची बूज राखणे अपेक्षित आहे. कॉपी पेस्टचा अंगवळणी पडलेला शॉर्टकट चोखाळण्यापेक्षा ब्लॉगच्या लिंकचा उपयोग करावा असे संग्राहकाला वाटते. एखादी कविता तुमच्या संग्रही असावी असं वाटलं तर ती लिहून काढा, अथवा, तुमचा इ-मेल आयडी आम्हाला कळवल्यास आपल्याला हवी असलेली कविता मेलवरून जरुर पाठवू.

कृपया ह्या ब्लॉगवरील साहित्याचा कुणीही व्यवहारी वापर करू नये हि विनंती. सर्व वाचकांनी याची नोंद घ्यावी.

ब्लॉगला भेट दिल्याबद्दल धन्यवाद !

- सुरेश शिरोडकर (संग्राहक)
balbharati.suresh@gmail.com
skarsuresh@gmail.com
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

20 December 2012

पाखरबोली

चिमणीला बोलले कावळोबा काळे
चिऊताई, आपली हुशारयत बाळे

खूप खूप त्यांना कळतंय जग
आपणच अडाणी राहिलोत बघ

नुसती कावकाव, चिवचिव करून
डोळ्यातलं पाणी ठेवलंय धरून

शेणाचं, मेणाचं घरपण जपत
सगळं आयुष्य काढलं खपत

माणसासारखा तुझ्याही मुलाने
कालच मोबाईल घेतलाय म्हणे

माझंही काळं उजळू लागलंय
संगणकावरती जाऊन आलंय

पंखात वारं भरलंय गडे
पिढीच्या पिढी गेलीय पुढे

कशाला आपण ओढायचे पाय?
घेतील भरारी खातील साय

तरण्याताठ्या चोचीला चिऊ
चांगले दिवस लागलेत येऊ

तरीही उगाच वाटतंय बाई
राहतील ना शब्द 'बाबा अन आई'


— कल्याण इनामदार

19 December 2012

माझें घड्याळ













ड्याळ माझें नवें असे;
सुंदर दिसतें पहा कसें !
दादाचें तर जुनें मुळीं;
झुरळांची वाटे खोली !
ड्याळ माझें लखलखतें;
सांगा कोणाचें आवडतें ?

'उगाच वटवट बोलुं नये;
कटकट कोणा करू नये'
– तूंच नाहिं कां म्हणत असें ?
किटकिट त्याची सदा असे.
दिवसां किटकिट,
रात्रीं किटकिट,
ड्याळ माझें गुणी मुळीं
कटकट कधिं ना करी खुळी !

गडबड करितां मार मिळे,
हेंहि न त्याला कसें कळे ?
रात्रीं निजण्याच्या वेळीं
दादा त्याचा कान पिळी;
कुरकुरतें, परि ना खळते,
रागानें चिडूनी जातें;
झोंप लागते दादाला,
तें नच खपतें पण त्याला;
पहाट होतां गुरगुरतें,
दादाला जागें करतें.
दादा उठतो;
चिमटा घेतो;
तेव्हां मग तें गप्पा बसें;
ड्याळ माझें कधि न असें !

रात्रीं नशिबीं कोनाडें;
दिवसा करितें पुढेंपुढें.
उगाच बसतें ऎटित
हालवीत अपुले हात;
लहानमोठे हात तसे
पाहुन येई मला हसें.
लाज तयाला ना त्याची;
खोड कोठची जायाची ?
हात असे फिरवुन आधीं
मोडुन घेतें कधींकधीं !
वैद्य आणुनी,
हात जोडुनी,
दादा देतो पुन्हां जरी,
फिरवित बसतें हात तरी !
ड्याळ माझें परी पहा;
चाळा त्याला मुळी न हा.

ड्याळ दादाचें, आई,
सर्वांना करितें घाई.
खेळ रंगला असे जरी
मधेंच दादा पुरा करी.
गोष्ट न राजाची सरली;
बाबा म्हणती, 'छे, झाली.'
ड्याळ असलें
कुणास सुचलें ?
ड्याळ माझें गुणी परी,
किती वाजले पहा तरी !
सकाळचे अवघे सात;
म्हणती खेळा बागेंत.



— विंदा करंदीकर

14 December 2012

शेवटचा लाडू

सुटी संपली नी चाललों गांवाहुन दूर;
आणिक तव नयनीं लोटला अश्रुंचा पूर.
ताप जरी होता तरी पण जागुनियां रात्रीं
मी निजतां करिशी तयारी मजसाठी सारी;
आणिक हे लाडू तुला मी 'नको, नको' म्हणतां,
नकळत मज भरिशी डब्यांतुन तो भरतां भरतां ll १ll

तेच तुझे लाडू सुखानें मी पुरवुन खातां,
आज उरे मागें तयांतिल आवडता सरता.
वाटतसे घाई कशाला मी इतकी केली ?
नाहीं तर असते अधिकसे उरले या वेळीं.
खाऊ नये वाटे तरी पण शिरतो तोंडात,
आणिक मज भासे तुझा हा भरवितसे हात.
तूं असशी जवळीं दूर ना दूर कोंकणांत;
तूं भरवित असशी तुझ्या मी बसलों ताटांत ll२ll

छे, चुकलें, गेलें; संपला शिल्लक जो होता.
छे, चुकलें, आतां भास ना प्रेमळ तो पुढता.
उजाडेल उद्यां आणखी माधुकरी आली;
उजाडेल उद्यां आणखी वारावर पाळी.
उजाडेल उद्यां आणखी भूक मला खाई;
उजाडेल उद्यां आणखी लाडू मज नाहीं
मिळेल जो मजला उद्यां, तो मी गिळणें घांस
मिळेल ना कोठें असा हा, आई, तव भास ! ll३ll


– विंदा करंदीकर

13 December 2012

पाऊस

थबथबली, ^^^^^^^^^ ओथंबुनी खाली आली,
जलदाली ^^^^^^^^^^ मज दिसली सायंकाळी.
रंगहि ते ^^^^^^^^^^^ नच येती वर्णायातें !
सुंदरता ^^^^^^^^^^^ मम त्यांची भुलवी चित्ता ll १ ll

व्योमपटीं ^^^^^^^^^ जलदांची झाली दाटी;
कृष्ण कुणी ^^^^^^^^ काजळिच्या शिखरावाणी.
नील कुणी ^^^^^^^^^ इंद्रमण्यांच्या कांतिहुनी,
गोकर्णी ^^^^^^^^^^^ मिश्र जांभळे तसे कुणी; ll २ ll

तेजांत ^^^^^^^^^^^^ धुमाचे उठती झोत,
चकमकती ^^^^^^^^^ पांडुरही त्यापरिस किती !
जणुं ठेवी ^^^^^^^^^^ माल भरुनि वर्षादेवी
आणुनिया ^^^^^^^^^ दिगंतराहुनि या ठाया ! ll ३ ll

कोठारी ^^^^^^^^^^^^ यावरला दिसतो न परी.
पाहुनि तें ^^^^^^^^^^^ मग मारुत शिरतो तेथें;
न्याहळुनी ^^^^^^^^^^ नाहिं बघत दुसरें कोणी
मग हातें ^^^^^^^^^^^ अस्ताव्यस्त करी त्यातें.
मधु मोतीं ^^^^^^^^^^ भूवरतीं भरभर ओती ! ll ४ ll


— बालकवी

पाऊस खुळा

पाऊस खुळा, किति पाऊस खुळा !
शिंपडून पाणी, आई ! भिजवि फुला ll धृ.ll

नाचे किती वेड्यापरी,
बडबडे कांहींतरी
झोडपतो उगाच हा वेलीच्या मुला ll १ll

दीनवाणी वेलीबाई,
पांघराया नाहीं कांहीं
काय करू, उघडा हा राहे छकुला ! ll २ll

उचलून आणूं काय,
पुसूं डोकें, अंग, पाय ?
काकडून गेला किती माझा माकुला ! ll ३ll

निजवूं या गादिवर,
पांघरुण घालूं वर,
देऊं काय, सांग आई, आणुन तुला ? ll ४ll

काय– "नको तोडूं फूल,
वेल– पावसाचें मूल ?
ऊन येतां चमकेल त्याचा डोळुला ?" ll ५ll

आणि, येऊं मी घरांत ?
भिजूं नको अंगणांत ?"
नको आई– ! चमकेल मीही आपुला ! ll ६ll

मज वेडा म्हणतील ?
फूल शहाणें होईल ?
मग वेडी म्हणतील सगळे तुला ! ll ७ll


गिरीश

1 December 2012

माझी शाळा

वृत्त: शिखरिणी

तुझें जेव्हां जेव्हां सहज मजला दर्शन घडे
स्मृतींचे पूर्वींच्या फलक पुढतीं राहति खडे
हृदयी भारावोनी गुणगुणत मी त्यांत रमतों,
तरंगूनी भावें विनत हृदयें तूज नमतों ll १ll

किती होता झा उगम अगदीं सान, नगरीं
जणू रानातील स्फटिकधवला निर्मळ झरी
अतां विस्तारें या मन कुतुकुनी येथ खिळतें
नदीच्या सौंदर्ये अतुल सुख नेत्रांस मिळतें ll२ll

तुझीं बाळें, तूझे गुरुवर, तुझे सेवक मला
सदा पूज्य; प्रेमें तूजवर असे जीव जडला
तुझ्या उत्कर्षातें श्रवुनि हृदया येई भरतें
तुझ्या त्यांच्या गावें सतत पुरुषार्थास गमतें ll ३ll

गुरुचें तूं माझ्या असशी मधुर स्वप्न, सुभगे !
मन:सौंदर्याचा सुखमधुर कीं ताजच बघे
कणांतूनी तूझ्या अतुल दिसते वृत्ती विमला
गमे ठायीं ठायीं गुरुहृदयिंचा भाव रमला ll ४ll

तुला होवो वा न स्मरण मम, माते परि मनीं
स्मृती माझ्यासंगें मधुर तव मी नेइन जनीं
तुझी थोर सर्वां पटवुन सदा देइन मुखें
तवशिर्वादानें मिळतिल मला आंतरसुखें ll ५ll



गिरीश (शंकर केशव कानेटकर)

29 November 2012

सकाळ

ये अवखळ पोरीसमान आज सकाळ,
तोडीत गळ्यातिल सोन्याची फुलमाळ;
नादात वाजवित रुमझुम अपुले चाळ,
घरट्यांतुनि उडवी खगांस हीच खट्याll १ll
करि आनंदाचे मोरपीस घेवोनी,
गुदगुल्या करी मज गालावरि फिरवोनी;
गुणगुणत स्वतःशी वारा अधिरे गाणे,
अन फुगडी घाली घालित मजसि उखाणे ll २ll

हे ऊन केशरी लोळण घेई अंकी,
लुसलुशित कोवळी निर्मळ बाळतनू कि;
तृणपर्णी हसते दंव मिचकावित डोळे,
भिजविते वसन मम लावुनिया कर ओले ll ३ll
तरुवेलींवरती फुलला सुमसंभार,
लडिवाळ हास्य हे सकाळचे अनिवार;
मैत्रीण हिची ती निळी टेकडी वेडी,
मखमलिचा परकर आज ल्यावया काढी ll ४ll

घेऊन ओढणी जरतारी सुकुमार,
मज खुणाविते, 'ये बनुनी अवखळ पोर';
अन मलाहि वाटे मुक्त सोडुनी केश,
लेऊन परीसम हलका निळसर वेष ll ५ll
होऊन तरल या वाऱ्यासम धावावे,
सोनेरी असल्या उन्हात मिसळुनि जावे;
गुदगुल्या कराव्या मूर्त बनुनि आनंद,
गुणगुणत बसावे स्व:शीच स्वच्छंद ll ६ll

सुमनापरि निर्मळ हसुनि जगा हसवावे,
अन विहंग बनुनी आकाशी विहरावे;
या लीन तृणाला दंव बनुनी नटवावे,
अन माझ्यातुनि मी निसटुनि सकाळ व्हावे ll ७ ll


— पद्मावती विष्णू गोळे

28 November 2012

हा देश माझा

हा देश माझा याचे, भान जरासे राहू द्या रे ll धृ ll

हा उंच हिमालय माझा, हा विशाल सागर माझा
ह्या गंगा, यमुना, शेती, धरती, बागबगीचा माझा
अभिलाषा यांची धरिता, कुणी नजर वाकडी करता
या मरण द्यावया, स्फुरण आपल्या बाहू पावू द्या रे ll १ ll

जे हात उत्सुकलेले, दगडांच्या वर्षावाला
रोखा ते, लावा कार्याला, या देशाच्या प्रगतीला
हे बंद करा उत्पात, थांबवा आपुला घात
सामर्थ्य न जावो व्यर्थ, काहिसा अर्थही येऊ द्या रे ll २ ll

जरी अनेक अपुले धर्म, जरी अनेक अपुल्या जाती
परी अभंग असू द्या, सदैव अपुली माणुसकीची नाती
द्या सर्व दूर ललकारी, फुंका रे एक तुतारी
संदेह रोष जे, द्वेष मनातील वाहून जाऊ द्या रे ! ll ३ ll
हा देश माझा याचे भान जरासे राहू द्या रे ..!"


— सेनापती बापट (पांडुरंग महादेव बापट)

31 October 2012

ऊन हिवाळ्यांतिल शिरशिरता

ऊन हिवाळ्यांतिल शिरशिरता
स्थितप्रज्ञ काळ्या दगडावर,
– मला वाटते क्षणभर फुटतो
दगडाला इच्छेचा अंकुर.

ऊन हिवाळ्यांतिल हळदीचे
किरिट घालते वृद्ध वडावर !
– मला वाटते तळ्यांत पाहुन
हात फिरवितो तो दाढीवर!

ऊन हिवाळ्यांतिल कुडकुडते,
कुशीत शिरते दिसतां डोंगर;
– मला वाटते त्यालाही मग
गरम झ​​ऱ्याचा फुटतो पाझर.

ऊन हिवाळ्यांतिल भुळभुळते
आजीच्या उघ​ड्या पाठीवर;
– तिच्या भ्रमाला गमते आपण
पुन्हा जरीचा ल्यालो परकर.

ऊन हिवाळ्यांतिल हिरमुसते;
रुसते; अन माळावर बसते;
– मला वाटते त्यालाही पण
असेच भलते वाटत असते


— विंदा करंदीकर

30 October 2012

येवढे द्यावे


अनंता येवढे द्यावे, फुलांचे रंग ना जावे
उडाया पांखरांसाठी, जरा आभाळ ठेवावे II १ II

घराला उंबरा राहो, पेटती राहू दे चूल
कुण्याही मायपदराशी खेळते राहू दे मूल II २ II

फुलांचा भार ना व्हावा, कधीहि कोणत्या देठा
चालत्या पावलांसाठी, असू दे मोकळ्या वाटा II ३ II

तान्हुल्या बाळओठांचा, तुटो ना दे कधी पान्हा
असू दे माय कोणाची, असू दे कोणता तान्हा II ४ II

चालता तिमिरवाटेने, सोबती चांदणे यावे
घणांचे घाव होताना, फुलांनी सांत्वना द्यावे II ५ II

कितीही पेटू दे ज्वाळा, जळाचा जाळ न व्हावा
बरसत्या थेंबथेंबांचा, भुईतुन कोंब उगवावा II ६ II

अनंता येवढे द्यावे, भुईचे अंग मी व्हावे
शेवटी श्वास जाताना, फुलांचे रंग मी व्हावे II ७ II


— लक्ष्मीकांत सखाराम तांबोळी

26 October 2012

शाळेचा रस्ता

शाळेस रोज जातांना l मज विघ्नें येती नाना ! ll ध्रुo ll
किति पक्षी गाती गाणी
झाडावरि म्हणती बसुनी,
'ये मुला, खेळुं या मिळुनी !'
परि उशीर टाळायाला l मी निघें तडक शाळेला ! ll १ ll

टोळ कसे गवतावरती
आनंदें टुण टुण उडती !
खेळाया बोलावीती
परि उशीर टाळायाला l मी निघें तडक शाळेला ! llll
गारुडी वाजवुनि पुंगी
बोलावी झणिं मजलागीं !
बहु जमती जन त्या जागीं,
परि उशीर टाळायाला l मी निघें तडक शाळेला ! llll
बाजूस खेळणींवाला
वाखाणुनि अपुल्या माला
वेधितसे नकळत बाळां
परि उशीर टाळायाला l मी निघें तडक शाळेला ! llll
वाटेंतिल झाडें वेली,
हालविती पानें अपुलीं;
बोलाविति मजला जवळी !
परि उशीर टाळायाला l मी निघें तडक शाळेला ! llll


— ना. गं. लिमये

18 October 2012

मावळत्या सूर्याप्रत

[सृष्टीलता]

मावळत्या दिनकरा, अर्घ्य तुज
जोडुनि दोन्ही करां || ध्रु ० ||

जो तो वंदन करी उगवत्या,
जो तो पाठ फिरवि मावळत्या,
रीत जगाची ही रे सवित्या !
स्वार्थपरायणपरा || १ ||

उपकाराची कुणा आठवण ?
‘शिते तोंवरी भूतें’ अशी म्हण;
जगांत भरलें तोंडपुजेपण,
धरी पाठिवर शरा || २ ||

असक्त परि तू केलीस वणवण,
दिलेस जीवन, हे नारायण,
मनी न धरिले सानथोरपण,
समदर्शी तूं खरा || ३ ||

प्रभु-सचिवा विरही मुखधूसर
होति दयामृदु नयनिष्ठुर कर
टाकुनि कारभार चंद्रावर
चाललास तूं खरा || ४ ||


— भा. रा. तांबे (ऑक्टोबर, १९३५)

17 October 2012

प्रार्थना

तुझा सूर्य उगवे आम्हीं प्रकाशात न्हातो
तुझे गीत गातो देवा, तुझे गीत गातो ll धृ०ll

ऱ्यातुनी निर्मळ वाहे तुझा निळा छंद
फुलांतुनी लहरत राहे तुझा हा सुगंध
तुझ्या प्रेरणेने पक्षी उंच उंच जातो
तुझे गीत गातो देवा, तुझे गीत गातो ll१ll

मुसाफिरा थकल्या देतो वृक्ष गाढ छाया
तशी तुझी आम्हांवरती माऊलीची माया
जिथे जातो तेथें तुझा नाद ऐकू येतो
तुझे गीत गातो देवा, तुझे गीत गातो ll२ll

मंदिरात माणुसकीच्या तुझा नित्य वास
सत्य, प्रेम करुणा आहे तिथे तुझा श्वास
विकासात वाहून आम्हीं भेट तुझी घेतो
तुझे गीत गातो देवा, तुझे गीत गातो ll३ll

तुझी मुले सगळी आम्हीं, नसे जात-पात
द्वेष भेद यांच्या भिंती नको या जगात
सुरांतुनी वाहुनि आम्हीं तुझे प्रेम नेतो
तुझे गीत गातो देवा, तुझे गीत गातो ll४ll


— मंगेश पाडगांवकर


(Compiled by : Ms. Bhakti Parab, Mumbai)

झाडे लावू

एक झाड लावू मित्रा
त्याला पाणी घालू
मोठे झाल्यावर, त्याच्या
सावलीत खेळू
एक झाड लावू मित्रा
त्याला कुंपण करू
मोठे झाल्यावर, फुले
ओंजळीत भरू
एक झाड लावू मित्रा
त्याची निगा राखू
मोठे झाल्यावर, त्याची
गोड फळे चाखू  
एक झाड लावू मित्रा
त्याला रोज पाहू
त्याची गाणी गाता गाता
मोठे मोठे होऊ


 अनंत भावे


(Compiled by : Ms. Bhakti Parab, Mumbai)

परमेश्वराची प्रार्थना

[श्लोक : कामदाछंद

आस ही तुझी फार लागली II
दे दयानिधे बुद्धि चांगली II
देवूं तूं नको दुष्ट वासना II
तूंच आंवरीं माझिय मना II १ II

देह देउनी तूंच रक्षिसी II
अन्न देउनी तूंच पोशिशी II
बुद्धि देउनी काम सांगशी II
ज्ञान देउनी तूंच तारिशी II २ II

वागवावया सर्व सृष्टिला II
शक्ति बा असे एक तूजला II
सर्वशक्ति तूं सर्वदेखणा II
कोण जाणिजे तुझिया गुणा II ३ II

नाम रूप हें तूजला नसे II
तय तुला मुखें वर्णावे कसें II
आदि अंत ना मध्यही तुला II
तूंच दाविशी मार्ग आपुला II ४ II

माणसें आम्ही सर्व लेकरें II
माय बाप तूं हें असे खरें II
तूझिया कृपेवीण इश्वरा II
आसरा आम्हां नाहीं दूसरा II ५ II

तूंच आहसी आमुची गती II
देईं आमुतें उत्तमा मती II
प्रर्थितों तुला जोडुनी करां II
हे दयानिधे कीं कृपा कराII ६ II


– साने गुरुजी

धरत्रीले दंडवत

काया काया शेतामंधी
घाम जिरव जिरव
तव्हा उगलं उगलं
कायामधून हिरवं l
येता पीकाले बहर
शेताशेतात हिर्वय
कसं पिकलं रे सोनं
हिर्व्यामधून पिवयं l
अशी धरत्रीची माया
अरे, तीले नही सीमा
दुनियाचे सर्वे पोट
तिच्यामधी झाले जमाl
शेतामंधी भाऊराया
आला पीकं गोंजारत
हात जोडीसन केला
धरत्रीले दंडवतl
शेतामधी भाऊराया
खाले वाकला वाकला
त्यानं आपल्या कपायी
टिया मातीचा लावलाl
अशी भाग्यवंत माय
भाऊरायाची जमीन
वाडवडीलाचं देवा,
राखी ठेव रे वतन l


— बहिणाबाई चौधरी


(Compiled by : Ms. Bhakti Parab, Mumbai)

16 October 2012

घन तमीं शुक्र बघ राज्य करी !

[जाति - नववधू]

घन तमीं शुक्र बघ राज्य करी,
रे खिन्न मना, बघ जरा तरी! ll ध्रु० ll

ये बाहेरी अंडें फोडुनि
शुद्ध मोकळ्या वातावरणीं,
कां गुदमरशी आंतच कुढुनी?
रे ! मार भरारी जरा वरी. ll १ ll

प्रसवे अवस सुवर्णा अरुणा,
उषा प्रसवते अनंत किरणां,
पहा कशी ही वाहे करुणा–
कां बागुल तूं रचितोस घरीं ? ll २ ll

फूल हंसें कांट्यांत बघ कसें,
काळ्या ढगिं बघ तेज रसरसे,
तीव्र हिमांतुनि वसंतहि हंसें,
रे, उघड नयन, कळ पळे दुरी. ll ३ ll

फूल गळे, फळ गोड जाहलें,
बीज नुरे, डौलांत तरु डुलें;
तेल जळे, बघ ज्योत पाजळे;
का मरणिं अमरता ही न खरी ? ll ४ ll

मना, वृथा कां भीशी मरणा ?
दार सुखाचें तें हरि-करुणा !
आई पाही वाट रे मना,
पसरोनि बाहु कवळण्या उरीं ll ५ ll


— भा. रा. तांबे (ऑक्टोबर १९२०)

गाणे ऐकण्यासाठी लिंकवर क्लिक करा.
घन तमीं शुक्र बघ राज्य करी

12 October 2012

पक्षी जाय दिगंतरा

पक्षी जाय दिगंतरा | बाळकांसी आणी चारा || १ ||

घार हिंडते आकाशी | झांप घाली पिल्लापासीं || २ ||

माता गुंतली कामासी | चित्त तिचें बाळापाशीं || ३ ||

वानर हिंडे झाडावरी | पिलां बांधुनी उदरी || ४ ||

तैसी आम्हांसी विठ्ठलमाये | जनी वेळोवेळी पाहे || ५ ||



- संत जनाबाई

10 October 2012

नाहीं निर्मळ जीवन

नाहीं निर्मळ जीवन । काय करील साबण ॥धृ०॥

तैसें चित्त शुद्ध नाहीं । तेथें बोध करील काई ॥१॥

वृक्ष न धरी पुष्पफळ । काय करील वसंतकाळ ॥२॥

वांजे न होती लेकरें । काय करावें भ्रतारें ॥३॥

नपुंसका पुरुषासी । काय करील बाइल त्यासी ॥४॥

प्राण गेलिया शरीर । काय करील वेव्हार ॥५॥

तुका ह्मणे जीवनेंविण । पीक नव्हे नव्हे जाण ॥६॥



- संत तुकाराम

9 October 2012

प्रभात

प्रभात झाला रवी उदेला ऊठ उशिर झाला;
प्रेमळ भावें सरळ मनानें वंदिं जगत्पाला ll १ II

दहिंवर पडलें मौत्तिकवृष्टी जणुं भूवर झाली;
प्रेमरंगरंगित ही स्मितमुखि पूर्व दिशा खुलली ll २ II

मंदमंद मधुगंधि समीरण येती भेटाया;
आलिंगुनि सांगती 'काळ हा दवडुं नको वांया' ll ३ II

हास्यवदन ही सुमनमंडळी उठुनि उष:कालीं;
दहिंवरतोयें जणुं कां प्रात:स्नान करित बसली ll ४ II

प्रसन्नवदना वनलक्ष्मी ही शुचिर्भूत दिसते;
नानाविध नवपल्लव वाहुनि देवपुजा करिते ll ५ II

तरुवर उठले, प्रफुल्ल झाले, आनंदें डुलती;
तन्मय होउनि मानसपूजा जणुं का हे करिती ll ६ II

विहंग उठले गाउं लागले तरुवरी केव्हांचे;
मंजुळ वाणी ऐक, जणुं हे गायक स्वर्गीचे ll ७ II

गगनविहारी खग वैतालिक वायूवरि बसुनी;
प्रभुगुण गाती उंच अंबरीं तल्लिन होऊनी ll ८ II

खळखळ वाहत लगबग येती तटिनी गिरिवरुनी;
देवदर्शना जणुं चालल्या भाविक या तरुणी ll ९ II

तरुवसनावृत्त तुंग पुरातन पर्वत हे दिसती;
वल्कलधारी, आद्यऋषी जणुं ध्यान धरुनि बसती ll १० II

जिकडे तिकडे मंगलमय हें भूमंडल दिसतें;
ऊठ मानवा! आळविं प्रभुला जाइं शरण त्यातें ll ११ II


 दत्तात्रय कोंडो घाटे (दत्त)

5 October 2012

माय

जसा दिस बुडून जाई काळोखाचे राज्य असे
आम्ही बसू दरवाज्यात झोपडीत साधा दिवा नसे

घरोघरी दिवे लागत चुलीलाही जाळ लागे
भाकरी जात बडविल्या कुठे चून कुठे वांगे

नाकात जाई वास त्याचा पोटात असे अंधार सारा
तसे येई भडभडून आसवांच्या डोळ्यांत धारा

अंधाराला चिरत तेव्हा एक सावली जड येई
डोई तिच्या भारा असे, चालतांना तोल जाई

काळी काळी, कृश देह, ती असे माझी माय
वणवण सकाळपासून मोळीसाठी रानात जाय

वाट पाहात बसू कधी तिची, सारे आम्ही भाऊ
मोळी नसे विकत तेव्हा, भुकेलेले झोपी जाऊ

एकदा काय झाले कसे, आम्हा काही कळले नाही
माय आली पाय बांधून भळाभळा रक्त वाही

चावला साप मोठा काळा दोन बाया होत्य सांगत
फणा काढून मारला त्याने हळूच गेला निघून रांगत

माय पडली धरणीवर... गंडे झाले, मंत्र झाले, वैद आला
दिवस निघता निघता तिच्या देहातून प्राण गेला

हंबरडा फोडला आम्ही, तो विरला वाऱ्यावर
माय तरी सोडून गेली चिल्लेपिल्ले वाऱ्यावर

शोधते माझी नजर माय, आता मी उदास होतो
दिसता कृश मोळीवाली मोळी तिची विकत घेतो.



 वामन निंबाळकर (वामन सुदामा निंबाळकर)

4 October 2012

दीपविसर्जन

(एके दिवशी संध्याकाळी नर्मदातटावर कांही मुली दिवे सोडीत होत्या; तो प्रसंग स्मरून हि कविता लिहीली होती.)


करीं आरती घेउनी आर्यबाला
त्वरें पातल्या नर्मदेच्या तटाला;
करूनी तयांनीं सरित्पूजनाला
प्रवाहीं दिली सोडुनी दीपमाला. ।।१।।

अहा काय शोभा वदूं त्या क्षणाची
तृषा शांत झाली मदीयेक्षणांची;
तदा अस्तगामी जरी अंशुमाली
मना वाटलें यामिनी काय झाली. ।।२।।

सरित्पात्र तें स्वच्छ तैसें विशाल
तदा भासलें कीं दुजें अंतराल;
तती त्यावरी शोभली दीपिकांची
उदेली जणों पंक्ति कीं तारकांची. ।।३।।

जशी अंतरिक्षी फिरे चंद्रकोर
प्रवाहीं करी रम्य नौकाविहार;
नभीं स्वैर संचारती मेघखंड
जलीं खेळती वीचि तैशा उदंड. ।।४।।

अशी दिव्य शोभा पहातां पहातां
मनी शांत झालों, लया जाय चिंता;
झणी सूचली कल्पना एक चित्ता
असे सर्व सृष्टीस जी मूलभूता. ।।५।।

दिले सोडूनी दीप जें बालिकांनीं
दिला सारिखा वेग सर्वां तयांनीं
तयांची स्थिती तत्क्षणी भिन्न झाली
वरी दृष्य कोणी, कुणी जाय खालीं. ।।६।।

कुणी गुंतुनी राहिले भोव‍र्‍यात
जलौघासवें जाय कोणी वहात;
तयांतील काही तटा अन्य गेले
पुढें जाउनी अल्प मागेंचि आले. ।।७।।

जसे दीप तैसे असंख्यात जीव
प्रभू निर्मितो, थोर ज्याचा प्रभाव;
तयां सोडुनी देत काल-प्रवाहीं
वहाती तदौघासवें सर्व देही. ।।८।।

कुणी रंक होई, कुणी होय राजा
दुजा देखणा हो, तिजा हीनतेजा;
कुणी मूर्ख होई, कुणी हो शहाणा
कुणी धैर्यशाली, तसा भ्याड जाणा. ।।९।।

"तसे कां करावें ?" "असें मी करींन"
वृथा वल्गना मानवांच्या अजाण;
स्थितीचा असे किंकर प्राणिमात्र 
स्थिती त्या करी पात्र किंवा अपात्र. ।।१०।।

जरी राहिलें नर्मदातीर दूर
जरी आज बाला न दृष्टीसमोर;
स्मरोनी तरी दीपसर्गप्रसंग 
झणी हर्षयोगें भरे अंतरंग. ।।११।।



 माधवानुज (डॉ. काशिनाथ हरी मोडक)

1 October 2012

राजहंस माझा निजला

(पतिनिधनानंतर अल्पावधीतच बापडीवर एकुलत्या एक मुलाचे निधन पाहण्याचा प्रसंग आल्यावर असा भ्रम होणार नाही ?)

हे कोण बोललें बोला ? 'राजहंस माझा निजला !'।। ध्रुo ।।

दुर्दैवनगाच्या शिखरीं । नवविधवा दुःखी आई !
तें हृदय कसें आईचे । मी उगाच सांगत नाहीं !
जें आनंदेही रडतें ! दु:खात कसें तें होई––
हें कुणी कुणा सांगावें !
आईच्या बाळा ठावें
प्रेमाच्या गांवा जावें––
मग ऐकावें या बोला । 'राजहंस माझा निजला ! '।। १ ।।

मांडीवर मेलें मूल । तो हृदया धक्का बसला ।
होउनी कळस शोकाचा । भ्रम तिच्या मानसीं बसला ।
मग हृदय बधिरची झालें । अति दुःख थिजवि चित्ताला ।
तें तिच्या जिवाचें फुल !
मांडीवर होत मलूल !
तरि शोकें पडुनी भूल––
वाटतची होतें तिजला । 'राजहंस माझा निजला !' ।। २ ।।

जन चार भोवतीं जमले । मृत बाळा उचलायाला ।
तो काळ नाथनिधनाचा । हतभागि मना आठवला ।
तो प्रसंग पहिला तसला । हा दुसरा आतां असला !
तें चित्र दिसे चित्ताला !
हें चित्र दिसे डोळयांला !
निज चित्र चित्तनयनांला,
मग रडुनि वदे ती सकलां । 'राजहंस माझा निजला !' ।। ३ ।।

करूं नका गलबला अगदीं । लागली झोप मम बाळा !
आधीच झोंप त्या नाहीं । खेळाचा एकच चाळा !
जागतांच वार्‍यासरसा । खेळाचा घेईल आळा !
वाजवूं नका पाऊल !
लागेल तया चाहूल !
झोंपेचा हलका फूल !
मग झोंपायाचा कुठला ! राजहंस माझा निजला ! ।। ४ ।।

हें दुध जरासा प्याला । आतांसा कोठें निजला !
डोळयाला लागे डोळा । कां तोच भोंवतीं जमलां ?
जा ! नका उठवु वेल्हाळा । मी ओळखतें हो सकलां !
तो हिराच तेव्हां नेला !
हिरकणीस आता टपलां !
परि जिवापलिकडे याला­––
लपवीन ! एकची मजला ! राजहंस माझा निजला ! ।। ५ ।।

कां असलें भलतें सलतें । बोलतां अमंगळ याला ?
छबकडयावरुनि माझ्या या । ओंवाळुनि टाकिन सकलां !
घेतें मी पदराखालीं । पाहूंच नका लडिवाळा !
मी गरीब कितीही असलें ।
जरि कपाळ माझें फुटलें ।
बोलणें तरी हें असलें­­––
खपणार नाही हो मजला ! राजहंस माझा निजला ! ।। ६ ।।

हें असेंच सांगुनि मागें । नेलात जिवाचा राजा !
दाखविलाहि फिरुनी नाहीं । नाहिंत कां तुम्हां लाजा ?
न्यावयास आतां आलां । राजहंस राजस माझा !
हा असा कसा दृष्टावा ?
कोणत्या जन्मिचा दावा ?
कां उगिच गळा कापावा––
पाहुनी गरिब कोणाला । राजहंस माझा निजला ! ।। ७ ।।

हे काळे कुरळे केश । खेळतात डोक्यावरतीं ।
ही दृष्टि पहा मम वदनीं । नेहमी अशी ही असती ।
हें तेज अशा रत्नांचे । झालें का आहे कमती ?
कानांत नाचती डूल,
तोंडावर हंसरें फूल,
जीवाची घालुनी झूल­­­ ––
मी असाच झांकिन याला । राजहंस माझा निजला ! ।। ८ ।।

या अर्ध्या उघडया नयनीं । बाळ काय पाहत नाहीं ?
या अर्ध्या उघडया तोंडीं । बाळ काय बोलत नाहीं ?
अर्थ या अशा हंसण्याचा । मज माझा कळतो बाई !
हें हंसे मुखावर नाचे !
जणुं बोल दुग्धपानाचे !
की मुक्या समाधानाचे !
इतुकेंहि कळे न कुणाला–– । राजहंस माझा निजला ! ।। ९ ।।

या माझ्या मानससरसी । सारखें प्रेमजल वाही ।
त्या तरंगलहरींवरतीं । राजहंस पोहत राही ।
सारखा पोहुनी दमला । मग मला भुकेला बाही !
नयनांच्या शिंपांमधुनी,
अश्रूंचे मौक्तिकसुमणी,
मी दिले तया काढोनी,
मोत्यांचा चारा असला । राजहंस खाउनी निजला ! ।। १० ।।

ते वैकुंठेश्वर गेले । पदीं त्यांच्या अर्पायाला ।
ही अखंड या अश्रूंची । वैजयंति मोहनमाळा !
मी करित असें केव्हाची । धरुनियां उराशी बाळा ।
कौस्तुभ हा माळेमधला !
हृदयाचें कोंदण याला !
तो चोराया कां आलां ?
दैत्याहुनि दैत्यचि झालां ! राजहंस माझा निजला ! ।। ११ ।।

हें असें जाहलें म्हणतां । तरि देवचि निजला कां हो ?
जरि निर्दय होऊनि निजला । आळवीन फोडुनि टाहो ।
कीं असा पोटचा गोळा । पोटातचि देवा राहो !
ही कु​र्‍हाड आकाशाची,
मजवरती पाडायाची,
नाहीच कल्पना त्याची,
हा तुमचा कावा सगळा ! राजहंस माझा निजला ! ।। १२ ।।

जरि दूत यमाचे आले । लाडक्यास या न्यायाला ।
ते निष्ठुर असले तरिही । भुलतील पाहुनी याला ।
हृदयाचें होऊनि पाणी । लागतील चुंबायाला ।
मी मुका असा घेतांना––
हा पहा–– पुन्हां हंसला ना ?
कां अशा फिरवितां माना ?
सुख खुपे काय डोळयांला? राजहंस माझा निजला ! ।। १३। ।

हें सर्वस्वाचें फूल । त्या भंवतीं झालां गोळा ।
मी बघतें–– कधिंचा आहे । त्यावरतीं तुमचा डोळा !
एकदां करावा त्याचा । वादानें चोळामोळा !
सर्वांच्या मनिचा लाहो,
हाच ना ? स्पष्ट बोला हो,
मी इतकी वेडी का हो––
कीं हेंही कळेना मजला । राजहंस माझा निजला ! ।। १४ ।।

जरि होउ नये तें झालें । तरि सोडणार या नाहीं !
पाळणाहि रुततो ज्याला । प्रेमें जरि निजवी आई !
तो देह खांच दगडांत– छेः । नको नको ग बाई !
हृदयाची खणुनी खांच,
झांकिन मी बाळ असाच,
दुःखांचे फत्तर साच !
जा ! जाउनि सांगा काळा । 'राजहंस माझा निजला !' ।। १५ ।।

जरि काळाचाहि काळ । बाळाला न्याया आला !
तरि नाहीं मी द्यायाची । या जीवाच्या जीवाला !
सारखीं गाउनी गाणीं । निजवीन कल्पवर याला !
जा ! करा आपुलें काळे !
माझेही दमले डोळे !
प्राणांचें पसरुनि जाळे––
मी निजतें घेउनि याला ! राजहंस माझा निजला !" ।। १६ ।।
––– ––– –––
सांगुनी असें सकलांशीं । मृत बाळा उराशीं धरुनी ।
तन्मुखी स्वमुखी ठेवोनी । चुंबिलें एकदा फिरुनी ।
पाहिलें नीट निरखोनी । झणिं तीही गेली निजुनी ।
मग पुन्हां कधी ती उठली,
जाणीव कुणा ही कुठली ?
परि मति या प्रश्नें हटली––
'' बोलेल कोण या बोला । राजहंस माझा निजला !" ।। १७ ।।

मग माता-पुत्रांवरि त्या । तरु गाळिती कोमल पानें ।
ढाळिती लता निज सुमनें । पशुपक्षिहि रडती गानें ।
दशदिशा दगडही कढती । मन दुभंगुनी शोकानें ।
दुमदुमतें स्थळ तें अजुनी,
त्या एकच करुणागानीं,
जा जाउनि ऐका कानीं !
ऐकाल याच बोलाला–– "राजहंस माझा निजला !" ।। १८ ।।



– राम गणेश गडकरी

("वाग्वैजयंती" - जुलै, १९१२)


28 September 2012

चिमणा वासुदेव

वासुदेव आला दारीं, वासुदेव आला,
चिमणा वासुदेव आला

टोपीवर मोरपिसांला
खोवुनियां येथें आला,
कांहीं दान करा त्याला ! दारीं वासुदेव आला.

बांधुनियां घुंगुरू पायीं
थय थय थय नाचत येई.
सुखवी गाऊनी तुम्हांला l दारीं वासुदेव आला.

'द्याल जरी पैसा एक,
देव तुम्हां देइल लाख
माई, धर्म करा याला' l दारीं वासुदेव आला.

'वडिलांच्या तुमच्या नांवें
पैशाचें दान करावें,
माई पुण्य मिळविण्याला' l दारीं वासुदेव आला!.

नाचुनियां आतां थकला,
द्या एकच पैसा त्याला
खाऊ गोड घ्यावयाला l दारीं वासुदेव आला.



- के. नारखेडे

(‘कुटुंब रंगलंय काव्यात’ मधून.) 

14 September 2012

भुईनळ्यांचे झाड फुलांचे

भुईनळ्यांचे झाड फुलांचे
भिडे निळ्या आभाळी रे
आली फुलवित हासत उजळीत
लक्षदिप दिपवाळी रे

जमला मेळा गोपाळांचा
धुमधडाका फटाकड्यांचा
दिव्या दिव्यांची रांग शोभते
सुंदर निळ्या आभाळी रे

अवती भवती चंद्रज्योती
हासत उधळत माणिक मोती
दिव्या दिव्यांची रांग शोभते
सुंदर पहाटवेळी रे



(अज्ञात कवी)

13 September 2012

ग्रीष्मातल्या सकाळी

ग्रीष्मातल्या सकाळी आले भरून मेघ
अन विस्कटून गेले सारे प्रभात रंग

पाहून मम उदासी चाफा हसून बोले
सद्भाग्य केवढे हे! आले भरून मेघ

होतील वादळे अन सो सो सुटेल वारा
अन नाचतील झाडे, होईल शांत आग

झळकेल वीज गगनी, घन वर्षतील धो धो
चमकेल इंद्रधनुही दावीत सात रंग

होईल तृप्त धरणी; मृदगंध दरवळेल
होतील पाखरे हि गाण्यात दंग गुंग

तूही खुळे! पहा ना सोडुनिया उदासी
गा तू तुझेही गाणे; आले भरून मेघ



- पद्मा गोळे (पद्मावती विष्णू गोळे)



(Compiled by : Ms. Bhakti Parab, Mumbai)

20 August 2012

मराठी भाषेची प्रशस्ति

जैसी हरळांमाजीं रत्नकिळा l
कीं रत्नांमाजी हिरा निळा l
तैसी भाषांमाजीं चोखळा l
भाषा मराठी ll१ll

जैसी पुष्पांमाजीं पुष्प मोगरी l
कीं परिमळांमाजीं कस्तुरी l
तैसी भाषांमाजीं साजिरी l
मराठिया ll२ll

पखियांमधें मयोरु l
रुखियांमधें कल्पतरू l
भाषांमधें मान थोरु l
मराठियेसी ll३ll

तारांमधें बारा राशी l
सप्तवारांमाजीं रवि-शशी l
या दीपिंचेया भाषांमधें तैसी l
बोली मराठिया ll४ll


- फादर स्टीफन्स

18 August 2012

फुलांची विनंति !

हळूंच या हो हळूंच या ! llध्रु०ll


गोड सकाळीं ऊन पडे
दंवबिंदूंचे पडति सडे
हिरव्या पानांतुन वरती
येवोनी फुललों जगतीं
हृदयें अमुचीं इवलींशीं
परि गंधाच्या मधिं राशी
हांसुन डोलुन
देतों उधळुन
सुगंध या तो सेवाया;
हळूंच या; पण हळूंच या ! ll१ll

कधिं पानांच्या आड दडूं
कधिं आणूं लटकेंच रडूं
कधिं वार्‍याच्या झोतानें
डोलत बसतों गमतीनें
तर्‍हेतर्‍हेचे रंग किती
अमुच्या या अंगावरतीं
निर्मल सुंदर
अमुचें अंतर
या आम्हांला भेटाया;
हळूंच या; पण हळूंच या !ll२ll


कुसुमाग्रज

17 August 2012

घरीं एकच पणती

घरीं एकच पणती मिणमिणती l
म्हणुं नको उचल चल लगबग ती ll ध्रु०ll

अगणित बांधव तव अंधारीं l
किर्र रान ! भय भंवतीं भारी l
चरणीं जिवाणू भरे शिरशिरी l
यमदूत न कीटक किरकिरती ll१ll

काळोखाच्या भयाण लाटा l
उठती फुटती बारा वाटा l
फेंस पसरला सारा कांठा l
कुणि म्हणो तारका लुकलुकती ll२ll

दिवे विजेचे धानिकमंदिरीं l
प्रकाश पाडिती परोपरि जरी l
स्नेहशून्य ते सदा अंतरीं l
कां करिसी तयांची शिरगणती ? ll३ll

अखंड नंदादीपज्योती l
दगडी देवा सोबत करिती l
नच बाहेरी क्षणभरि येती l
अप्सरा विलासी नसति सती ll४ll

धांव म्हणुनि तव घेउनि पणती l
हृदय नाचुं दे तिजसांगातीं l
सोन्याचे घर—दिसते माती l
रे पाहसि मागें वळूनि किती ? ll५ll

पहा पुढें या दीन लोचनीं l
रविकिरणांचें स्मरण होऊनी l
आशा नाचे ज्योत दुज्या क्षणि l
जरि विझे तरि करी कोण क्षिती ? ll६ll


- वि. स. खांडेकर

14 August 2012

वाट

वाट धावते धावते
चढ उतार घेऊन;
दु:ख गिळते हासत
आत हुंदका पिऊन !
दूर आभाळ सांगते
अंत जगण्यास नाही;
आज लहान रोपटं
उदया उंच झाड होई !
कसे नियतीचे हे असे
उन्हंसावलीचे खेळ;
चंद्र उगवतो तीच
सूर्य अस्ताचीही वेळ !
कुणी मागतात काय
काय कुणास मिळते;
मन फुलाचेही असे
कधी काट्यात जळते !
येथे उलटी वाहते
रे न्यायाचीही गंगा;
झाले इमान पोरके
नीती माजाविते दंगा !
नाही कुणाची कुणाला
इथे राहिलेली चाड;
पुण्य करपून जाई
वाढे पापाचेच झाड !
वाट धावते धावते
चढ उतार घेवून;
काय सांगावे सोडेल
कुठे जगणे नेऊन !


- फ. मुं. शिंदे (फकीरराव मुंजाजीराव शिंदे)

पापाची वासना नको दावूं डोळां

पापाची वासना ------- नको दावूं डोळां I
त्याहुनी अंधळा ------ बराच मी II १ II

निंदेचें श्रवण ----------नको माझे कानीं I
बधिर करोनि -------- ठेवीं देवा II २ II

अपवित्र वाणी ---------नको माझ्या मुखा I
त्याजहुनि मुका ------ बराच मी II ३ II

नको मज कधी -------परस्त्री संगति I
जनातुन माती ------ उठतां भली II ४ II

तुका म्हणे मज ------अवघ्याचा कांटाळा I
तू एक गोपाळा -------आवडसी II ५ II


- संत तुकाराम (तुकाराम बोल्होबा मोरे (आंबिले)

13 August 2012

जो जो रे (अंगाईगीत)

[जाति : चंद्रभागा]

जो जो जो जो रे !ll ध्रु० ll

निज माझ्या छकुल्या चिमण्या राजा,
निज रे लडिवाळा !
बाळ गुणी, झोंप नेलि रे कोणी?
जो जो जो बाळा ! ll १ ll

घरटीं ती फांद्यांमधुनी झुलती,
निजले चिउकाऊ;
निजवीती, झुळका गाउनि गीती;
गाणीं किति गाऊं ? ll २ ll

हम्मा ही, दूदू देउनि पाहीं
निजली गोठ्यांत;
रे छबिल्या, राघूमैना निजल्या
अपुल्या पिंजर्यात. ll ३ ll

या वेळीं, निजलीं झाडें वेली;
निजला चांदोबा;
रात्र किती, चढली काळी भवतीं
आला बागुलबा ! ll ४ ll

शुक्क गडे, झालें जिकडे तिकडे;
झोंप न तुज बाळा !
खिंदळशी, खुदुखुदु खुदुखुदु हंसशी,
एकच हा चाळा ! ll ५ ll

लडिवाळा, रुणुझुण घुंगुरवाळा
पायीं वाजविशी,
कशि बाळा, झोंप शिवेना डोळां ?
अफु आली तुजशीं ! ll ६ ll

सटवाई, षष्ठिदेवि, जोखाई,
सांभाळा याला.
न शिवो तें, पाप अमंगल भलतें
माझ्या छबिल्याला ! ll ७ ll


— भा. रा. तांबे

मरणांत खरोखर जग जगतें


[जाति: नववधू]

मरणांत खरोखर जग जगतें;
अधि मरण, अमरपण ये मग तें. ll ध्रु० ll

अनंत मरणें अधीं मरावीं,
स्वातंत्र्याची आस धरावी,
मारिल मरणचि मरणा भावी,
मग चिरंजीवपण ये बघ तें. ll १ ll

सर्वस्वाचें दान अधीं करिं,
सर्वस्वच ये स्वयें तुझ्या घरिं,
सर्वस्वाचा यज्ञ करीं तरि,
रे ! स्वयें सैल बंधन पडतें. ll २ ll

स्वातंत्र्याचा एकचि ठावा
केवळ यज्ञचि मजला ठावा;
यज्ञ मार्ग ! हो यज्ञ विसावा !
का यज्ञाविण कांहीं मिळतें ? ll ३ ll

सीता सति यज्ञीं दे निज बळि,
उजळुनि ये सोन्याची पुतळी,
बळी देउनी बळी हो बळी,
यज्ञेंच पुढें पाउल बढतें. ll ४ ll

यज्ञिं अहर्निश रवि धगधगतो,
स्वसत्त्वदानें पाश छेदितो,
ज्योतिर्गण नव जन्मुनि जगतो,
रे स्वभाव हा ! उलटें भलतें. ll ५ ll

प्रकृति-गती ही मनिं उमजुनियां
उठा वीर, कार्पण्य त्यजुनियां;
'जय हर !' गर्जा मातेस्तव या !
बडबडुनी कांहीं का मिळतें ? ll ६ ll


— भा. रा. तांबे

कां रे नाठविसी

कां रे नाठविसी कृपाळु देवासी ।
पोसितो जगासी एकला तो ॥१॥

फुटे तरुवर उष्ण-काळ-मासीं ।
जीवन तयांसी कोण घाली ॥२॥

बाळा दुधा कोण करितें उप्तत्ति ।
वाढवी श्री-पति सवें दोन्हीं ॥३॥

तेणें तुझी काय नाहीं केली चिंता ।
राहें त्या अनंता आठवूनी ॥४॥

तुका म्हणे ज्याचे नांव विश्वंभर ।
त्याचे निरंतर ध्यान करीं ॥५॥


- संत तुकाराम

11 August 2012

सारीं फुलेंच फुलें!


[शार्दुलविक्रीडीत]
आकाशांत फुलें, धरेवर फुलें, वार्‍यावरीही फुलें,
माझ्या गेहिं फुलें, मनांतहि फुलें, भूगर्भि सारीं फुलें !!
माझें चित्त भुले, सुगंध सुटले! हें विश्व आनंदलें !
कोणी अकळिलें? कुणास कळलें उद्यान विस्तारलें ! १

नक्षत्रें, सुमनें, विहंगम, मुलें, काव्यें, मणी! हीं जरी
नांवें भिन्न, खरोखरी मज फुलें हीं रम्य सारीं तरी !
घेतों ह्यांतुन थोडका रस! पुन्हां त्यांच्याकडे धांवतों,
धांवाधांव म्हणा, परी हिजमध्यें कैवल्य मी पावतों ! २

जातीच्या भ्रमरास 'सोडुन फुलें ये फोड हीं लांकडें ! '
ऐसें कोण म्हणेल? कोण भलतें घालील हें सांकडें ?
देवानेंच जयास पुष्प-हृदयीं खेळावया निर्मिलें,
त्याला वृत्ति दुजी सुचेल कुठुनी? प्राणा जरी घेतलें ! ३

बोला "चंचल हा क्षणांत गगनीं धांवे क्षणे भूवरीं !
हा वार्‍यावर! हा गृहीं! निज मनीं! हा भूमिच्या भीतरीं ! "
हांसा मानुनियां निरर्थ मम हो ह्या गोड गुंजारवा !
माझे जन्मच हे फुलां निरविले! भीतों नमी मानवा ! ४

[द्रुतविलंबित]

मज गमे मजसाठिं जगत्पती,
फुलवितो अवघ्या जगताप्रती !
भ्रमर मी रस सांठविं चाखुनी,
मजसमान रसज्ञ न हो जनीं ! ५


[पादाकुलक]

जाइन सोडुन ह्या जगताला,
ठेवुन हा मधुकोश तुम्हांला,
तोंवर आड नका मज होऊ !
पाप नका कुणि हें शिरीं घेऊ ! ६



— नारायण वामन टिळक

 

31 July 2012

पांखरा! येशिल का परतून?

पांखरा ! येशिल का परतून ?

मत्प्रेमानें दिल्या खुणांतुन
एक तरी आठवून ? पांखरा ! १

हवेसवें मिसळल्या माझिया
नि:श्वासा वळखून ? पांखरा ! २

वार्‍यावरचा तरंग चंचल
जाशिल तूं भडकून ! पांखरा ! ३

थांब, घेउं दे रूप तुझे हें
हृदयीं पूर्ण भरून ! पांखरा ! ४

जन्मवरी मजसवें पहा ही
तव चंचूची खूण ! पांखरा ! ५

विसर मला, परि अमर्याद जग
राहीं नित्य जपून ! पांखरा ! ६

ये आतां घे शेवटचे हे
अश्रू दोन पिऊन ! पांखरा ! ७


— ना. वा. टिळक

30 July 2012

गुराख्याचें गाणें

कुरणावरतीं वडाखालती गाइ वळत बैसतों
स्फटिकापरि निर्मळ हा खळखळ झरा जवळ वाहतो. ll धृ. ll

पांवा फुंकुनि मंजुळ नादें रान भरुनि टाकितों,
आनंदानें डोळे भरतां प्रभुजीला प्रार्थितों.
गाईंमागें रानोमाळीं शीळ भरित हिंडतों,
दर्‍यादर्‍यांतुनि रान-ओहळावरी मौज मारितों.
उन्हाची भीती कवणाला ?
पाउस काय करिल मजला ?
भितों मी कोठे थंडीला ?
श्रीमंतापरि गरिबा कोठे वारा तो दुखवितो ?
देवाजीवरि सदा हवाला टाकुनि मी राहतों. ll १ ll

तृषा लागतां नीर झर्‍याचें ओंजळिनें मी पितों,
क्षुधा लागतां कांदाभाकर यथेच्छ मी जेवितों.
फिरतां फिरतां करवंदें हीं तोडुनि मी भक्षितों,
काठीनें मी कांटे दाबुनि बोरेंहि तोडितों.
धनिका ताट रुप्यांचें जरी,
पांचहि पक्वान्नें त्यावरी,
नाहीं गोडि मुखाला परी.
गाईंसंगें हिंडुनि रानीं थकुनि सुखें जेवितों,
जाडें भरडें खाउनि धनिकाहूनि अधिक तोषतों. ll २ ll

पुच्छ उभारुनि थवा गाइंचा ज्या वेळीं नाचतो,
मोरमुगुटबन्सीवाल्यापरि उभा मौज पाहतों.
ओहळावरी थवा तयांचा पाणी जेव्हां पितो,
उभा राहुनी प्रेमें त्यांना शीळ अहा घालितों !
कशाला मंदिल मज भरजरी ?
घोंगडी अवडे काळी शिरीं,
दंड करिं गाइ राखण्या, परी
कुवासना घालिति धिंगा तो महाल मी टाकितों
गाईंसंगें हवेंत ताज्या नित्यचि मी राहतों. ll ३ ll

क्रोध, काम, मद, मत्सर यांही गांव सदा गर्जतो
दूर टाकुनी त्यांस शांतिनें सुखें दिवस लोटितों.
समाधान हा परिस अहा ! मज रानांतचि लाभतो,
दुःखाच्या लोहास लावितां सुखसोनें बनवितो.
चढल्या पडावयाची भिती;
गरिबा अहंकृती काय ती ?
काय करि त्याचें खोटी स्तुती ?
परवशतेच्या बिड्या रुप्याच्या पायांत न बांधितों,
निजं ह्रदयाचा धनी धरणिचें धनित्व अवमानितों. ll ४ ll



— भा. रा. तांबे

गाई घरा आल्या !


[वृत्त : ओवी]

गाई घरा आल्या । घणघण घंटानाद
कुणीकडे घालूं साद । गोविंदा रे? ll१ll

गाई घरा आल्या । धूळ झाली चहूंकडे
घनश्याम कोणीकडे । माझा गेला? ll२ll

गाई घरा आल्या । वांसरे हंबरती
कुणीकडे बालमूर्ती । कृष्ण माझा? ll३ll

गाई घरा आल्या । ब्रह्मानंद वांसरांना
काय करू माझा कान्हा । चुकला का? ll४ll

गाई घरा आल्या । घोटाळती पाडसांशीं
हाय ! नाही हृषीकेशी । माझ्यापाशीं ll५ll

गाई घरा आल्या । पाडसांस हुंगीतात
माझा मात्र यदूनाथ । दूरावला ! ll६ll

गाई घरा आल्या । आंवरेना मुळी पान्हा
राहणार भूका तान्हा । वासुदेव ! ll७ll

गाई घरा आल्या । दूध वाहे झुरूझुरू
माझ्या जीवा हुरूहूरू । मुकुंदाची ! ll८ll

गाई घरा आल्या । दूधवाटी राहीयेली
कुणी माझा वनमाळी । गुंतवीला ! ll९ll

गाई घरा आल्या । झाली बाई कातरवेळ
अजूनि कां घननीळ । ये ना घरा? ll१०ll

गाई घरा आल्या । लावियेली सांजवात
बाळा दामोदरा रात । झाली न का? ll११ll

गाई घरा आल्या । पाल चूकचूक करी
राख अंबे माझा हरी । असे तेथें ! ll१२ll



- वनमाळी (वा. गो. मायदेव)

9 June 2012

मोगर्‍याचा हार

(चाल : नृपममता रामावरती)
मुलगा :-

हा हार शुभ्र किति आई
किति कोमल सुंदर पाहीं । क्षणभरी ।
किती वास मधुर या येई
मम चित्त ओढुनी घेई । बघ तरी ।
कशिं फुलें डंवरलीं असतीं
किति अलंकार त्यांपुढती । बहुपरी ।

भूवरी
जन्म घे तरी
वास जनशिरीं
कसा हा मिळवी
जनमनें कशानें वळवी । वद तरी ॥१॥


आई :-
मधुवासें प्रिय हा सकलां
स्वगुणांनी तूं हो बाळा । त्यापरी ।
हा धवलत्वें सुंदरसा
चारित्र्यें शोभे तैसा । तूं तरी ।
हा दिपवि जसा नगभारा
तेजें तूं लोपविं धीरां । त्यांपरी ।

यापरी
वागशिल जरी
सकल जन तरी
तुजशि मम तनया
शिरि धरितिल हारासम या । कधिं तरी ॥२॥


- राम गणेश गडकरी

28 May 2012

आहे मनोहर तरी गमतें उदास

(वसंततिलका)

सर्वांगसुंदर, सुभूषणवस्त्रयुक्त
चैतन्य, वाणि, मन, बुद्धिहि ज्या प्रशस्त
ऐसे शरीर, परि शील नसे तयास
आहे मनोहर तरी गमतें उदास II १ II

वैडुर्य-आदिकरुनी बहुदिव्यरत्नीं
शृंगारिले भवन की विविधप्रयत्नी
नाही तयांत गृहिणी जरि, तें मनास
आहे मनोहर तरी गमतें उदास II २ II

सौंदर्यखाणि, सुनया, विमला, सुशीला
विद्याविभूषित गुणी अशि मुग्ध बाला
दैवेचि हो गतधवा जरि ती जनास
आहे मनोहर तरी गमतें उदास II ३ II

आम्रादिकी गगनचुंबित थोर वृक्षी
उद्यान एक भरले, लतिकाविशेषी
तेथें परंतु न वसंत करी विलास
आहे मनोहर तरी गमते उदास II ४ II

पुष्पे, फले, खग, मुले, सुविचारमाला
नक्षत्रपंक्ति, गगनी तशिही विशाला
ऐशा मनोहर चमत्कृति पूर्ण खास
आहे मनोहर तरी गमतें उदास II ५ II

निद्रेत मी नृपति होउनी, सौख्य भोगी
कीं चित्पदी मिळुनि जाइं बनोनी जोगी
जेव्हां कळे सकल हा परि स्वप्नभास
आहे मनोहर तरी गमतें उदास II ६ II

विद्या, कला, कुशलता, बहु जेथ होत्या
जैं सृष्टिसुंदरिविलासनिवास होत्या
उत्साहहीन बघता अजि भारतास
आहे मनोहर तरी गमतें उदास ! II ७ II

विद्वान सुशिक्षित समाजधुरीण लोक
मोठ्या उदार मतिने लिहितात लेख
तैशा कृती न करिती, स्थिती ही मनास
आहे मनोहर तरी करिते उदास II ८ II


सरस्वतीकंठाभरण (गणपतराव उर्फ दादासाहेब बापूजी शिंदे)

हि कविता दिनकर नानाजी शिंदे ह्यांची आहे की गणपतराव उर्फ दादासाहेब बापूजी शिंदे ह्यांची आहे ह्याबद्दल साशंकता आहे.


श्री. उपेंद्र चिंचोरे (पुणे) द्वारा संकलित

26 May 2012

हिरवळ आणिक पाणी

हिरवळ आणिक पाणी
तेथें स्फुरती मजला गाणीं
निळींतुनी पांखरें पांढरीं किलबिलतात थव्यांनीं

सुखांत चरतीं गुरेंवासरें
लवेतुनी लहरतें कापरें
हवेतुनी आरोग्य खेळतें गार नि आरसपानी

उरीं जिथें भूमीची माया
उन्हांत घाली हिरवी छाया
सांडित कोमल आनंदाचे पाझर पानोपानीं

जिथें अशी समृद्ध धरित्री
घुमति घरें अन पुत्रकलत्री
रमे श्रमश्री माहेरींच्या स्वाभाविक लावण्यी

सख्यापरतें जिथे न बंधन
स्मितांत शरदाचें आमंत्रण
सहजोद्गारीं गाढ चांदणे, स्पर्शी स्नेह हिमानी

ऋतूऋतूंतुन जिथे सोहळे
तसेच उघड्यावरी मोकळे
आणि अंगणी शृंगाराची निर्मळ अमृतवाणी

माणूस जेथें हवाहवासा
अभंग-ओवीमधें दिलासा
विश्वासावर जीवन सुस्थिर, श्रद्धा नेक इमानी

देव जिथें हृदयात सदाचा
भार मनाला नसे उद्यांचा
सुखें दुजाच्या हिरवळ चित्ती, दुःखें डोळा पाणी



— बा. भ. बोरकर (बाळकृष्ण भगवंत बोरकर)

शांत सागरी कशास?

शांत सागरी कशास उठविलीस वादळे ?
काय हे तुझ्यामुळे
देहभान हरपले

युगसमान भासतात आज नाचरी पळे
निमिषमात्र लोचनात
दिव्य तेज दाविलेस

भडकुनी तयेच वन्हि जीव आतला जळे
अमृतमधुर बोल एक
श्रवणी जो न पाडिलास

अधिरता भरे जिवात केव्हढी तयामुळे
पढविल्या वदे वचांस
बद्ध त्या विहंगमास

गायिलेस तू कशास गीत नंदनातले ?
स्वर्ग कल्पनेतला येईल कधी भूतला
दिवसरात्र अंतरात आस ही उचंबळे


— संजीवनी मराठे


(Compiled by : Ms. Bhakti Parab, Mumbai)

25 May 2012

सुंदर मी होणार !

सुंदर मी होणार, आतां सुंदर मी होणार !
सुंदर मी होणार । हो । मरणानें जगणार ।धृ.।

वर्षत्रय मम देह मरतसे, तो आतां मरणार.
वर्षत्रय मम प्राण जातसे, तो आतां जाणार ।१।

प्राशुनि माझ्या रुधिरा हंसतो, तो व्याधी रडणार;
व्याधीक्लेशें रडतो तो मम जीवात्मा हंसणार ।२।

हृद्रोगाच्या ज्वाला विझुनी सुख माझें निवणार;
माझा मृत्यू माझा सारा अश्रुपूर गिळणार ।३।

कंटक-पंजर तनु-पीडेचा पिचूनिया फुटणार;
बंदिवान मम आत्मा चातक सुखेनैव सुटणार ।४।

जुनी इंद्रियें, जुना पिसारा, सर्व सर्व झडणार;
नव्या तनूचे नव्या शक्तीचे पंख मला फुटणार ।५।

त्या पंखानीं कर्तृत्वाच्या व्योमीं मी घुसणार;
देशहिताच्या पवनसागरी पोहाया सजणार ।६।

प्रतिभाप्रसन्न नव बुद्धीची, चंचु मला येणार;
चंचुरूप मुरलीनें प्रभूचे काव्यगान होणार ।७।

मम हृदयांतरी ज्ञानफुलांचा फुलबगिचा फुलणार;
फुलांत झुलुनी आत्मदेव मम नवानंद लुटणार ।८।

नवें ओज मज, नवें तेज मज, सर्व नवें मिळणार;
जीर्ण जुन्यास्तव कोण अवास्तव सुज्ञ झुरत बसणार ? ।९।

गहानोगहनीं, भुवनोभुवनीं शोधित मी फिरणार,
भूमातेला हुडकून काढुन तद्दर्शन घेणार ।१०।

माझी भरारी विमान उडतें भरकन तिज देणार,
परवशतेचें जाल तोडुनी उडवुनि तिज नेणार ।११।

उडतउडत मग, रडतरडत मग, प्रभुपाशीं जाणार,
'स्वतंत्र तिजला करा' म्हणूनी तच्चरणीं पडणार ।१२।

व्यंग देह हा याने कामुक काम कसे पुरणार ?
पुरले नच तें पुढतीं पुरवुन आणणार शतवार ।१३।

या जन्मीं नच मोद लाभला, खेद मात्र अनिवार,
प्रीती अतृप्ता, तृप्ति अशांता, जन्म मला देणार ।१४।

मृत्यू म्हणजे वसंत माझा मजवरतीं खुलणार;
सौंदर्याचा ब्रह्मा तो मज सौंदर्यें घडणार ! ।१५।

तळमळ हरुनी कळकळ देई मृत्यू असा दातार,
कळकळ भक्षुनि जळफळ वितरी रोग असा अनुदार ।१६।

प्रेम हांसतें, हास्य नाचतें, मृत्यूचा परिवार;
शोक क्रंदतो, भय स्फुंदतें, रोगाचा दरबार ।१७।

जगण्यांच्या नव अवताराचा मरणें हा व्यवहार;
जगतें जगणें प्रभुप्रमाणें, मरणें क्षण जगणार ।१८।

मरण्याविरहित जगणें मिळवूं असा करूं निर्धार;
शाश्वत जगण्यामधें, कोठचा दु:खाचा संचार ।१९।

आनंदी-आनंद जाहला, तनुक्रांति होणार !
मरणाचा परमेश्वर मजवर करुणाघन वळणार ! ।२०।

आनंदी-आनंद जाहला, मरतां मी हंसणार;
हांसत मरणे गोविंदाचा प्रेमपंथ ठरणार ! ।२१।


— गोविंद (गोविंद त्रिंबक दरेकर)

24 May 2012

स्फूर्ति

(जाति-हरिभगिनी)

कांठोकांठ भरु द्या पेला, फेंस भराभर उसळूं द्या !
प्राशन करितां रंग जगाचे क्षणोक्षणीं ते बदलूं द्या !

अमुच्या भाळीं कटकट लिहिली सदैव वटवट करण्याची,
म्हणेल जग आम्हांस मद्यपी, पर्वा कसली मग याची !
जिव्हेचीं बंधनें तर ढिलीं करा तीव्र या पेयानें,
यदुष्णतेने द्यावापृथ्वी द्रवुनि मिसळती वेगानें !
होउनियां मग दंग मनी,
व्हावे तें आणा ध्यानीं,
गा मग सुचतिल तीं गाणीं;
परिसुनि त्यांचे शब्द, रुढिचे दास झणीं ते खवळूं द्या !
कांठोकांठ भरुं द्या पेला, फेंस भराभर उसळूं द्या ! IIII

सोमाचा रस वेदकाळच्या ऋषिवर्यांनी उसळीला,
शेष तयाचा द्या तर लौकर पिपासु जे त्या आम्हांला !
औचित्याच्या फोल विवेका ! जा निघ या दुरवस्थेनें
अम्हा घेरिले म्हणुनी घेतों झिंगुनिया या पानानें !
क्लृप्तीची मग करुनी नौका व्योमसागरावरि जाऊं,
उड्डरत्‍नें या गरिब धऱेला तेथुनि फेंकुनियां देऊं !
अडवतील जर देव, तरी
झगडूं त्यांच्याशी निकरीं,
हार न खाऊं रतीभरी !
देवदानवां नरें निर्मिलें, हें मत लोकां कवळूं द्या !
कांठोकाठ भरूं द्या पेला, फेंस भराभर उसळूं द्या ! IIII

पद्यपंक्तिची तरफ आमुच्या करीं विधीनें दिली असे,
टेंकुनि जी जनताशीर्षावरी जग उलथुन या देउ कसें !
बंडाचा तो झेंडा उभवुनी धामधूम जिकडे तिकडे –
उडवुनि देउनि जुलमाचे या करुं पहा तुकडे तुकडे !
‘महादेव ! हरहर !’ समराचा गर्जत तो वार्‍यावरती
येउनि घुमतो अमुच्या कणीं – “निजती ते ठारची मरती !”
उठा ! उठा ! बांधा कमरा !
मारा किंवा लढत मरा !
सत्त्वाचा ‘उदयोऽस्तु’ करा !
छंद फंद उच्छृंखल अमुचे स्तिमित जगाला ढवळूं द्या !
कांठोकांठ भरूं या पेला, फेंस भराभर उसळूं द्या ! IIII


- केशवसुत (मुंबई, १८९६)

19 May 2012

मराठी माती

माझ्या मराठी मातीचा,
लावा ललाटास टिळा;
हिच्या संगाने जागल्या,
ऱ्याखोऱ्यांतील शिळा II १ II

हिच्या कुशीत जन्मले,
काळे कणखर हात;
ज्यांच्या दुर्दम धीराने,
केली मृत्यूवरी मात II २ II

नाही पसरला कर,
कधी मागायास दान;
स्वर्णसिंहासनापुढे,
कधी लवली ना मान II ३ II

हिच्या गगनांत घुमे,
आद्य स्वातंत्र्याची द्वाही;
हिच्या पुत्रांच्या बाहूंत,
आहे समतेची ग्वाही II ४ II

माझ्या मराठी मातीला
नका म्हणू हीन दीन
स्वर्गलोकाहून थोर
मला हिचे महिमान II ५ II

रत्नजडित अभंग
ओवी अमृताची सखी
चारी वर्णांतुनी फिरे
सरस्वतीची पालखी II ६ II

रसरंगात भिजला
येथे शृंगाराचा स्वर
येथे अहंता द्रवली
झाले वसुधेचे घर II ७ II

माझ्या मराठी मातीचा
नका करू अवमान
हिच्या दारिद्ऱ्यात आहे
भविष्याचे वरदान II ८ II

माझ्या मराठी मातीचा,
लावा ललाटास टिळा;
हिच्या संगे जागतील,
मायदेशांतील शिळा II ९ II


— कुसुमाग्रज (विष्णू वामन शिरवाडकर)

मी वाचवतोय

हाकेतून हद्दपार होतेय आई
हंबरायच्या थांबल्यायत गोठ्यातल्या गाई
शाळांतून बाद होतेय बाराखडी आणि अंकलिपी
औटकीसहित सगळे पाढे जातायत विस्मरणात
समोर येत नाहीत आता आधीसारखे
खाटीक, कसाई आणि पालखीचे भोई

हरवत चाललाय किराणा आणि भुसारा
सुपर मार्केटच्या झगमगाटात झरझर
लोहाराचा भाता आणि कुंभाराचा आवा
निघून चाललाय गावगाड्यासोबत मुकाट

कल्हईची झिलई विस्तवासोबत निघून गेली
मागच्या धगीवर रटरटणारी आमटी
राखेसहित दुरावत गेली गॅसच्या शेगडीवर
पखालीने मान टाकली कसायासमोर
उभे होण्याआधीच
कावड आणि श्रावणबाळ
इतिहासाच्या अडगळीत

बोलाचालीतून निघून चाललीय माझ्या आईची बोली
सुटीत आता खेळत नाहीत मुलं
विटीदांडू आणि लगोर्‍या
थांबून गेलाय त्यांचा दंगा,
आट्यापाट्या आणि पिंगा
परकर्‍या मुली खेळत नाहीत आता
आधीचे मातीतले खेळ

पोरं आता दंग असतात
दूरदर्शनच्या चॅनेलवर
बघत क्रिकेटची मॅच
आणि उलगडत क्राइम थ्रिलर
आणि दंगा करतात वडीलधारी माणसं
गॅस सिलिंडर आणि त्रिशूलाच्या
नवशिक्षित तालावर

लिहिते हात आता राहिले नाहीत लिहिते
शब्द बापुडे केवळ वारा
तसे विरून जातायत
एक-एक इंद्रिय निकामी होत
गळून जाईल शेपटीसोबत
मी वाचवतोय माझी कविता
आणि माझी आई
आणि माझी बोली
आणि माझी भूमी
कवितेसोबत


- सतीश काळसेकर

(Compiled by Ms. Bhakti Parab, Mumbai)

18 April 2012

घास भरवताना (वाढदिवस)


'दीपका' ! मांडिले तुला, सोनियाचे ताट
घडविला, जडविला,
चंदनाचा पाट

घरदार प्रकाशाने भरी काठोकाठ
दारी आलेल्याची करू सोपी पायवाट

घातली ताईने तुला रंगांची रांगोळी
पित्याने रेखिल्या गोड भविष्याच्या ओळी

घाशिली समई मीही केली तेलवात
दह्यात हा कालविला जिरेसाळ भात

गा रे राघू, गा गे मैने, बाळाच्या या ओळी
मुखी तुमच्याही घालू दुधातली पोळी

कुतु-काऊ, चिऊ-माऊ या रे सारे या रे
सांडलेली शिते गोड, उचलुनी घ्या रे

गुणी माझा बाळ कसा मटामटा जेवी
आयुष्याने थोर करी माये ! कुलदेवी !


— बा. भ. बोरकर

जिरेसाळ - भाताचा प्रकार

10 April 2012

भोंवरा

भोंवरा, फिरे गरगरा, पहा हा जरा
विसावा नाही, विसावा नाही,
त्या कितीहि फिरवा, थकवा येइ न काहीं ll १ ll

खिळ्याचे टोंक, तयावर झोंक, पाहुनी रोख
कसा सांभाळी, कसा सांभाळी
शाबास भोंवर्‍या ! कमाल केलिस वेळी ll २ ll

नाचतो, उभा राहतो, अहा डोलतो !
स्तब्ध कधि राही, स्तब्ध कधि राही
मग असे वाटते, मुळि तो फिरतच नाही ll ३ ll

गुंगणे, कोण पण जाणे ! तयाचे गाणे,
जसा की भुंगा, जसा की भुंगा,
करि गुड्गुड् अपुल्याशीच, घालितां पिंगा ll ४ ll

आकार, मनोहर फार, कशी ही आर
रंग किति नामी, रंग किति नामी !
तो खिशात घालुन शाळेतहि नेतो मी ll ५ ll

किति तरी, लोभ त्यावरी ! पहा तर करी,
असा फिरवीतो, तसा फिरवीतो,
वरच्यावर फिरवुन, हातावर तो घेतो ll ६ ll


— के. ना. डांगे

9 April 2012

कुणकूण


वाळली सारी फुले, उरला तरीपण वास हा
लोपली वनदेवता, पण राहिला वनवास हा

पालवी झडली, तरी उरले जुने पण पान हे
गाव ते उठले, तरी उरले अजून वसाण हे

अग्नि तो विझला जरी, निघतो तरी पण धूर हा
वेदना सरली जरी, सुकतो तरी पण नूर हा

घोर वादळ संपले, पण राहिली हुरहूर ही
चंद्रिका विझली, तरी उरलीच रात्र निसूर ही

वाद ते मिटले, तरी पण राहिलेत विषाद हे
साद ओसरले, तरी पण राहिले पडसाद हे

घाव तो बुजला जरी, उरली तरी पण खूण ही
ते रहस्यच लोपले, पण राहिली कुणकूण ही


- ना. घ. देशपांडे

6 April 2012

विझता विझता स्वत:ला

झूठ बोलून आयुष्य कुणालाही सजवता येते
अशी आमंत्रणे आम्हालाही आली; नाहीच असेही नाही

असे किती हंगाम शीळ घालीत गेले घरावरून
शब्दांनी डोळे उचलून पाहिलेच नाही, असेही नाही

शास्त्र्याने दडवावा अर्थ आम्ही फक्त टाळच कुटावे
आयुष्याचा अनुवाद करा सांगणारे खूप; नाहीत असेही नाही

असे इमान विकत घेणारी दुकाने पाड्यापाड्यावर
डोकी गहाण ठेवणारे महाभाग नाहीत असेही नाही

अशा बेइमान उजेडात एक वात जपून नेताना
विझता विझता स्वत:ला सावरलेच नाही, असेही नाही


- नारायण सुर्वे

(Compiled by : Ms. Bhakti Parab, Mumbai)

5 April 2012

बिनभिंतीची शाळा

बिनभिंतीची उघडी शाळा
लाखो इथले गुरु,
झाडे, वेली, पशु, पाखरे
यांशी गोष्टी करू.

बघू बंगला या मुंग्यांचा,
सूर ऐकुया त्या भुंग्यांचा.
फुलाफुलांचे रंग दाखवित
फिरते फुलपाखरू...

हिंडू ओढे, धुंडू ओहळ,
झाडावरचे काढू मोहळ
चिडत्या, डसत्या मधमाश्यांशी
जरा सामना करू...

भल्या सकाळी उन्हात न्हाऊ,
ऐन दुपारी पऱ्ह्यात पोहू.
सायंकाळी मोजु चांदण्या
गणती त्यांची करू.


— ग. दि. माडगुळकर

3 April 2012

माणूसपण गारठलंय

पूर्वी कसा पाऊसकाळ
चार महिने असायचा,
हिरवंगार रान पाहून
माणूस खुशीत हसायचा.

प्रत्येकाची कणगी भरून
धान्य मोप असायचं,
दुधदुभतं, तूप, लोणी
याला माप नसायचं.

पासाभरून धान्य तर
चिमणीच दारात टिपायची,
पै-पाहुण्यांसाठी माय
दिवसरात्र खपायची.

सणवार जत्रांमधून
किती जल्लोष असायचा,
भजन कीर्तन करीत गांव
आख्खी रात्र बसायचा.

एवढ्या तेवढ्या पावसावाचून
सारं चित्र पालटलंय,
गांवपण हरवल्यानं
माणूसपण गारठलंय.


— शशिकांत शिंदे

देव अजब गारोडी (धरत्रीच्या कुशीमधी)

धरत्रीच्या कुशीमधी
बियबियानं निजली,
ऱ्हे पसरली माटी
जशी शाल पांघरली

बीय टरारे भुईत
सर्वे कोंब आले वऱ्हे,
गह्यरलं शेत जसं
आंगावरती शहारे

ऊन वार्‍याशी खेयता
एका एका कोंबातून,
पर्गटले दोन पानं
जसे हात जोडीसन

टाया वाजवती पानं
दंग देवाच्या भजनी,
जसे करती कारोन्या
होऊ दे रे आबादानी

दिसामासा व्हये वाढ
रोपं झाली आता मोठी,
आला पिकाले बहार
झाली शेतामधी दाटी

कसे वार्‍यानं डोलती
दाने आले गाडी गाडी
दैव गेलं रे उघडी
देव अजब गारोडी !


— बहिणाबाई चौधरी

2 April 2012

आपणच आपल्याला

आपणच आपल्याला लिहलेली
पत्रं वाचता वाचता
ओले होणारे डोळे पुसून
फडफडू द्यावित वार्‍यावर पानं....
थोडसं हसून आपणच आपल्याला
सांगावी कधीतरी एखादी गोष्ट
आपणच गावं आपल्यासाठी
रिमझिमत्या स्वरांच एखादं गाणं.......

आपणच जपावेत मनात;
वार्‍यावर झुलणारे गवताचे तुरे
एखादी धावणारी पायवाट, अन्
जपावेत काही नसलेले भास......

जिथं आपल्यासाठी फुलं उमलतील
अशी जागा सगळ्यांनाच सापडत नाही
मनाच्या कडेनं लावलेल्या झाडांना
आपणच द्यावेत थोडेसे श्वास........


- अनुराधा पाटील

पाऊस

पाऊस असतो तलम पोताचा
कापुरी कायेचा रेशमी हाताचा ...

पाऊस असतो खरा सहोदर
नभात जाऊन गाठतो सागर ...

पाऊस असतो जीवाचा भावाचा
सुख - दु:खांतून डोळ्यात यायचा ...

पावसाची दृष्टी असते सारखी
पहाड असो वा टेकडी बारकी ...

पाऊस सांगतो मोठी घ्या भरारी
ट्याची नदीत, नदीची सागरी ...

पाऊस सोसतो विजांचा सुकाळ
तरी अमृताचे ओठांत कल्लोळ ...

पावसासारखं कुठं नातं गोतं?
काहीच न घेता फक्त राही देत ...

पाऊस रिकाम्या हातानं येईना
जाताना काहीही घेऊन जाईना ...

— विठ्ठल वाघ

(Compiled by : Ms. Bhakti Parab, Mumbai)

जनता अमर आहे

जनतेच्या पोटामध्ये
आग आहे, आग आहे;
जनतेच्या डोळ्यांमध्ये
शंकराचा राग आहे ...

जनतेच्या ऐक्यामध्ये
लाव्हाची लाट आहे;
जनतेच्या पायांपुढे
प्रकाशाची वाट आहे ...

जनतेच्या हृदयामध्ये
अन्यायाची कळ आहे;
जनतेच्या बाहूंमध्ये
सागराचे बळ आहे ...

जनतेच्या एच्छेमध्ये
नियतीचा नेट आहे;
जनतेच्या हातांमध्ये
भविष्याची भेट आहे ...

जनतेच्या नसांमध्ये
लाल लाल रक्त आहे;
जनतेच्या सत्तेखाली
पृथ्वीचे तख्त आहे ...

जनतेच्या मुक्तीसाठी
अजून एक समर आहे;
आणि जिचा आत्मा एक
ती जनता अमर आहे ...



— विंदा करंदीकर (गोविंद विनायक करंदीकर)

31 March 2012

पिसाट मन

मन पिसाट माझे अडले रे,
थांब जरासा !

वनगान रान गुणगुणले;
दूरात दिवे मिणमिणले;
मधुजाल तमाने विणले रे,
थांब जरासा !

ही खाली हिरवळ ओली;
कुजबुजून बोलू बोली;
तिमिराची मोजू खोली रे,
थांब जरासा !

नुसतेच असे हे फिरणे
नुसतेच दिवस हे भरणे
नुसतेच नको हुरहुरणे रे,
थांब जरासा !


- ना. घ. देशपांडे

समतेचें हें तुफान उठलें

ऊठ ऊठ सह्याद्रे, घुमवित बोल मराठी खडे;
समतेचें हें तुफान उठलें; उठले सागरकडे ll धृ ll

हीच मराठी जिच्या मुखानें वदली ज्ञानेश्वरी;
शिवबानें तलवार घासली याच मराठीवरी;
हिच्या स्वागतासाठीं झडले तोफांचे चौघडे ll १ ll

टिळक, गोखले, फुले, रानडे, आगरकर वैखरी–
स्वातंत्र्याच्या पांच मशाली जळती वेदीवरी;
ह्या ज्योतीवर दीप पेटवा चला भविष्याकडे ll २ ll

स्वतंत्रतेचा मंत्र जयांना गर्भामध्ये मिळे,
तेच मराठे आम्ही; आम्ही सह्याद्रीचे सुळे;
स्वराज्यांतुनी पुढें चला रे, चला सुराज्याकडे ll ३ ll

दर्याच्या भरतीच्या लाटा महाराष्ट्रअंगना;
कंकणनादा भिऊनि तयांच्या शत्रु सोडिती रणा;
वीज माळुनी वेणीवरतीं त्याही घुसल्या पुढें ll ४ ll

ऊठ खेडुता, पुन्हां एकदा, झाडुनियां घोंगडी;
ऊठ मजुरा, पुन्हां मारण्या आघाडीवर उडी;
एकजूट ही पाहुन पडतिल अन्यायाला तडे ll ५ ll


— विंदा करंदीकर (गोविंद विनायक करंदीकर)

30 March 2012

आवाहन

ज्यांची बाग फुलून आली,
त्यांनी दोन फुले द्यावीत
ज्यांचे सूर जुळून आले,
त्यांनी दोन गाणी द्यावीत ll १ ll

सूर्यकुलाशी ज्यांचे नाते,
त्यांनी थोडा उजेड द्यावा
युगायुगांचा अंधार जेथे,
पहाटेचा गाव न्यावा ll २ll

ज्यांच्या अंगणी ढग झुकले,
त्यांनी ओंजळपाणी द्यावे
आपले श्रीमंत हृदय त्यांनी,
रिते करुन भरुन घ्यावे ll ३ll

मन थोडे ओले करुन
आतून हिरवे हिरवे व्हावे
मन थोडे रसाळ करुन
आतून मधुर मधुर व्हावे ll ४ ll

आभाळाएवढी ज्यांची उंची,
त्यांनी थोडे खाली यावे
मातीत ज्यांचे जन्म मळले
त्यांना थोडे उचलून घ्यावे ll ५ ll


— गणेश (दत्ता) तात्याराव हलसगीकर

घर कौलारू

आज अचानक एकाएकी
मानस लागे तेथे विहरू
खेड्यामधले घर कौलारू ll धृ ll

पूर्व दिशेला नदी वाहते
त्यात बालपण वाहत येते
उंबरठ्याशी येऊन मिळते
यौवन लागे उगा बावरू ll १ ll

माहेराची प्रेमळ माती
त्या मातीतुन पिकते प्रीती
कणसावरची माणिकमोती
तिथे भिरभिरे स्मृती-पाखरू ll २ ll

आयुष्याच्या पाउलवाटा
किती तुडविल्या येता-जाता
परि आईची अठवण येता
मनी वादळे होती सुरू ll ३ ll



— अनिल भारती

दान


पांबरलं शेतं । ढग बरसले
बीज अंकुरले। मिरगात ।।१।।

पावसात भिजे । काळी काळी माती
दाणे बिलगती। कणसाला ।।२।।

धांड्यावर झुले । दिमाखात गोंडा
पानातून झेंडा । फडकला ।।३।।

शिवारामधून । पीक उधाणले
पक्षी झपाटले । दाण्यावर ।।४।।

जात्यातून दाणं । पिठाचं दे दान
जगा वरदान । कुणब्याचे ।।५।।


— वा. ना. आंधळे

पांबरलं = नांगरले,             मिरग = मृग नक्षत्र

20 March 2012

माझ्या जन्मभूमीचें नांव

[मंदारमाला]

सृष्टी तुला वाहुनी धन्य ! माते, अशी रुपसंपन्न तूं निस्तुला !
तूं कामधेनू ! खरी कल्पवल्ली ! सदा लोभला लोक सारा तुला;
या वैभवाला तुझ्या पाहुनीयां, मला स्फूर्ति नृत्यार्थ होते जरी,
सामर्थ्य नामीं तुझ्या आर्यभूमी, तसें पाहिलें मी न कोठें तरी !

माते ! महात्मे तुझे, तत्ववेत्ते, तुझे शूर योद्धे, तुझे सत्कवी,
श्रेणी जयांची सदा माझिया गे ! मना पूजनीं आपुल्या वाकवी !
यांची यशें ज्या नव्या सद्गुणांना मला अर्पिती, ध्येय ते गे जरी,
सामर्थ्य नामीं तुझ्या जन्मभूमी, तसें पाहिलें मी न कोठें तरी !

तूझ्या महोदार सारस्वताच्या महासागरीचा जरी मीन मी
झालों, तरी गे ! तृषा मन्मनाची कधींही कधींही न होणें कमी !
आई ! गुरूस्थान अंती जगाचें तुझें ! यांत शंका न कांही जरी
सामर्थ्य नामीं तुझ्या जन्मभूमी,तसें पाहिलें मी न कोठें तरी !

वारा तुझ्या स्पर्शनें शुद्ध झाला, मला लाधला ! भाग्य हें केवढें !
माते ! स्वयें देशि जें अन्नपाणी, सुधा बापुडी कायशी त्यापुढें !
तूं बाळगीशी मला स्कंधिं-अंकीं ! सुखाची खरी हीच सीमा पुरी !
सामर्थ्य नामीं तुझ्या जन्मभूमी, तसें पाहिलें मी न कोठें तरी !

सामर्थ्य नामीं तुझ्या हें मला जें दिसे प्रेमयोगें अगे हिंदभू
तें पूर्णतेला झणीं प्राप्त व्हावें, म्हणोनी करी योजना ही प्रभू
रोंवी तुला आंग्लभूपालकाच्या किरीटामधें कीं तुझी उन्नती
व्हावी खरी; तूं जगत्कारणाची पुरी ओळखीं प्रेमयुक्ता मती.


— नारायण वामन टिळक

'टिळकांची कविता'' या संग्रहात शेवटचे कडवे वगळलेले आहे.

7 March 2012

तर मग गट्टी कोणाशी ?

"तुझ्या गळा, माझ्या गळा
गुंफू मोत्यांच्या माळा"
"ताई, आणखि कोणाला ?
चल रे दादा चहाटळा !"

"तुज कंठी, मज अंगठी !
आणखि गोफ कोणाला ?"
"वेड लागले दादाला !
मला कुणाचे ? ताईला !"

"तुज पगडी, मज चिरडी !
आणखि शेला कोणाला ?"
"दादा, सांगू बाबांला ?
सांग तिकडच्या स्वारीला !"

"खुसू खुसू, गालि हसू
वरवर अपुले रुसू रुसू !"
"चल निघ, येथे नको बसू"
"घर तर माझे तसू तसू"

"कशी कशी, आज अशी
गंमत ताईची खाशी !"
"अता कट्टी फू दादाशी"
"तर मग गट्टी  कोणाशी ?"


—  भा. रा. तांबे

नदीमाय


नदीबाई माय माझी
डोंगरात घर,
लेकरांच्या मायेपोटी
येते भूमीवर II १ II

नदीबाई आई माझी
निळे निळे पाणी,
मंद लहरीत गाते
ममतेची गाणी II २ II

नदीमाय जल साऱ्या
तान्हेल्यांना देई,
कोणी असो, कसा असो
भेदभाव नाही II ३ II

शेतमळे मायेमुळे
येती बहरास,
थाळीमध्ये माझ्या भाजी-

भाकरीचा घास II ४ II

श्रावणात, आषाढात
येतो तिला पूर,
पुढच्यांच्या भल्यासाठी
जाई दूरदूर II ५ II

माय सांगे, थांबू नका
पुढे पुढे चला,
थांबत्याला पराजय
जय चालत्याला II ६ II



— कुसुमाग्रज