माधुकरी

गरिब बिचारा माधुकरी, दु:ख तयाला जन्मभरी ll ध्रु. ll

कडक उन्हानें जीव घाबरे, कपोल सुकले घर्मे भिजले
पायी चटके; तापे डोके, धांपा टाकीत पळे जरी ll१ ll

बुरबुर लागे पाऊसधारा, चिखल माखला अंगी सारा
घट्ट तपेली, झोळी धरिली, धांवत जातो घरोघरी ll २ ll

भणभण झोंबे वारा अंगा, बधीर गात्रें पायीं भेगा
हात कांपती, दांत वाजती, कुडकुडतो हा घडी घडी ll ३ ll

विटक्या अपुर्‍या मुकट्यावांचुनी, वस्त्र दुपारी अंगी कोठुनि
हि धार्मिकता लोकांकरितां, नित्य सोशितो कष्ट जरी ll ४ ll

सण आनंदी घरोघरी जरि, नित्य कपाळी सुटे न वारी
शिळी बुरसली, खवट आंबली, अशीच नशिबी सदा भाकरी ll ५ ll

'उशीर' कोठे कुठें 'संपले' मिळे कालवण भाग्य उदेले
नांवा धरिली करी तपेली, अश्रू तोंडी, घांस गिळी ll ६ ll

झोळी थोडिहि अजुनि न भरली, शाळेची तर घंटा झाली
मुख हिरमुसले, घांस कोंबले; दप्तर घेउनि पळे जरी ll ७ ll

शिळे त्यांतले रात्रीकरितां, निजे उपाशी अपुरे पडतां
कुणा कळवळा येई बोला, दु:ख तयाचे अणूपरी ll ८ ll

नंबर गेला एक खालती, जाईल नादारी ही भीती
सांजसकाळी अभ्यासच करि, फुरसत खेळा कुठे तरी ll ९ ll

गोसावी, भट, धन्य भिकारी, तेलंग्याचे भाग्य कितीतरि
पैसा दूरच, पुस्तक धोतर, जुने द्यावया नसे घरी ll १० ll

निजे कुणाच्या ओटीवरती, अर्धे धोतर खाली वरती
एकच सदरा तोच उशाला; दया न येते जगा परी ll ११ ll

यजमानाला पलंग गिरदी, आंत उकडते खुपते गादी
पोटी धरुनी पाय जुळवुनी, कुडकुडतो हा रात्रभरी ll १२ ll

पुण्यांत आला अभ्यासाला, पदोपदी जग अडवी त्याला
विद्या करितो, हाल सोशितो, शूर नव्हे का खरोखरी

गरिब बिचारा माधुकरी? ll १३ ll

- श्रीधर बाळकृष्ण रानडे

नदी आणि कवी

[उपजाति]

असो कवीचें कुल अप्रसिद्ध
होई कवीच्या कवनें प्रसिद्ध
तसा नदीच्या उगमस्थलाला
नदीमुळे गौरवलाभ झाला II१II

काव्यें कवीचीं जगतांत गावी;
त्यांचे न त्यांच्या परि चोज गांवीं.
नदी सुदूरुस्थ जनां पवित्र
विटाळिती तीर्थ तिचेच पुत्र II२II

बाल्यात उच्छॄंखलवृत्ति दोन्ही
ठावा नसे आडथळा म्हणोनी;
लागो दरी खोल, उभा पहाड,
जातात तीं धांवत धाड धाड ! II३II

जाई जसे अंतर होत खोल
गांभीर्य ये वृत्ति निवे विलोल.
रेखून मार्ग क्रमितात संथ
करीत कल्याण जगी अनंत II४II

अभंग त्यांच्या हृदयीं तरंग
नी:संग ते त्यांत सदैव दंग,
गाऊन गाणीं भ्रमतात रानीं,
ते धन्य ज्यांच्या पडतात कानीं II५II

स्वजीवनानें उगवून दाणे,
नदी जिवां दे चिर जीवदानें.
तैसें कवीच्या कविताप्रवाहें
जीवांत संजीवन दिव्य लाहे II६II

राष्ट्रे बुडालीं नृप थोर गेले;
नदी कवी मात्र अनंत ठेले !
भागीरथीला खळ लेश नाही
अखंड रामायण लोक गाई II७II

महाकवी थोर नदाप्रमाणें;
मी बापडा ओघळ अल्प जाणें.
धाकें न ओढा झुळझूळ वाहे
माझी तशी ही गुणगूण आहे ! II८II


— विनायक

(श्री. श्रीकृष्ण जोशी यांच्या मदतीने)

चाड चातुर्यातें जिणें (विवेकसिंधु)

वेदशास्त्रांचा मथितार्थु l मर्‍हाटिया जोडे फलितार्थु
तरी चतुरीं परमार्थु l कां नेघावा ll १ ll

चाड चातुर्यातें जिणें l यैसें बोलती स्याहाणे
तरी येथिंचिये परमार्थु खुणे l ग्राहिक कां न होआवे ll २ ll

धुळी आंतिल रत्न l जरी भेटे न करितां प्रेत्न
तरि चतुरीं येत्न l कां न करावा ll ३ ll

जर्‍हि रुईचिये झाड़ीं भरती l मधाचिया कावडी
तर्‍हि हिंडावेयाची आडपाडी l कां पडों द्यावी ll ४ ll

जर्‍हि हे आरुष बोल l परी रोकडें ब्रह्मज्ञान हेँ नवल
तर्‍हि अवज्ञा कवण करिल l येथ विषई ll ५ ll

ऊंस किरू दिसे काळा l परी घेपे रसाचा गळाळा
तैसे आरुष बोल परि झळाळा l दिसे विवेकाचा ll ६ ll


— आद्यकवी - मुकुंदराज



स्याहाणे = शहाणे
प्रेत्न = प्रयत्न
येत्न = यत्न
किरू = वरून
घेपे = वेढणे

निज नीज माझ्या बाळा

बां नीज गडे, नीज गडे लडिवाळा !
निज नीज माझ्या बाळा ।। ध्रु० ।।

रवि गेला रे, सोडुनि आकाशाला,
धन जैसे दुर्भाग्याला.
अंधार वसे चोहिंकडे गगनांत,
गरिबाच्या जेविं मनांत.
बघ थकुनि कसा निजला हा इहलोक,
मम आशा जेविं अनेक.
खडबड हे उंदिर करिती,
कण शोधायातें फिरती,
परि अंती निराश होती;
लवकरि हेही सोडितील सदनाला,
गणगोत जसे आपणांला ।। १ ।।

बहु दिवसांच्या जुन्या कुडाच्या भिंती,
कुजुनी त्या भोकें पडती.
त्यांमधुनी त्या दाखविती जगताला
दारिद्य्र आपुले बाळा.
हें कळकीचें जीर्ण मोडके दार
कर कर कर वाजे फार;
हें दुःखाने कण्हुनि कथी लोकांला
दारिद्य्र आपुले बाळा.
वाहतो फटींतूनि वारा;
सुकवीतो अश्रूधारा;
तुज नीज म्हणे सुकुमारा !
हा सूर धरी माझ्या या गीताला
निज नीज माझ्या बाळा ! ॥ २ ॥

जोंवरतीं हें जीर्ण झोपडें अपुलें
दैवानें नाही पडलें,
तोंवरतीं तूं झोप घेत जा बाळा;
काळजी पुढे देवाला !
जोंवरतीं या कुडीत राहिल प्राण,
तोंवरि तुज संगोपीन;
तदनंतरची करूं नको तूं चिंता;
नारायण तुजला त्राता.
दारिद्रया चोरिल कोण?
आकाशा पाडिल कोण?
दिग्वसना फाडिल कोण?
त्रैलोक्यपती आतां त्राता तुजला !
निज नीज माझ्या बाळा ! ॥ ३ ॥

तुज जन्म दिला, सार्थक नाही केलें,
तुज कांहिं न मी ठेविलें.
तुज कोणि नसे, छाया तुज आकाश;
धन दारिद्र्याची रास;
या दाही दिशा वस्त्र तुला सुकुमारा;
गृह निर्जन रानीं थारा;
तुज ज्ञान नसे अज्ञानाविण कांहिं;
भिक्षेविण धंदा नाहिं.
तरि सोडुं नको सत्याला,
धन अक्षय तेंच जीवाला,
भावें मज दिनदयाळा,
मग रक्षिल तो करुणासागर तुजला,
निज नीज माझ्या बाळा ! ॥ ४ ॥


— दत्त (दत्तात्रय कोंडो घाटे) - सन १८९७


(श्री. प्रकाश बाक्रे यांच्या सौजन्याने)

गाणे (ध्वनिमुद्रण) ऐकण्यासाठी खालील लिंकवर क्लिक करा
.निज नीज माझ्या बाळा

देवाचे घर

इवल्या इवल्याशा, टिकल्या-टिकल्यांचे
देवाचे घर बाइ, उंचावरी
ऐक मजा तर, ऐक खरी !

निळी निळी वाट, निळे निळे घाट
निळ्या निळ्या पाण्याचे झुळझुळ पाट
निळ्या निळ्या आकाशात निळे निळे ढग
निळ्या निळ्या डोंगरात निळी निळी दरी

चांदीच्या झाडांना सोन्याची पाने
सोनेरी मैनेचे सोनेरी गाणे
सोन्याची केळी, सोन्याचा पेरू
सोनेरी आंब्याला सोन्याची कैरी

देवाच्या घरात गुलाबाची लादी
मऊ मऊ ढगांची अंथरली गादी
चांदण्यांची हंडी, चांदण्यांची भांडी
चांदोबाचा दिवा मोठा लावला वरी

ऐक मजा तर, ऐक खरी !


—ग. दि. माडगूळकर

जय जवान, जय किसान!

चांद्यापासून बांद्यापर्यंत एक सूर एक ताल
एक गाऊ विजयगान जय जवान, जय किसान!
जय जवान, जय किसान, जय जय!

अखिल देश पाठिशी, 'जवान' व्हा रणी चला
किसान होऊनी कसा, भूमि सस्य शामला
यौवनास योग्य रे, शौर्य आणि स्वाभिमान
जय जवान, जय किसान!

शत्रू-मित्र जाणुनी, सावधान सर्वदा
आपल्या श्रमे करू, प्रसन्न देवी अन्नदा
उभ्या जगात आपुली, सदैव उंच ताठ मान
जय जवान, जय किसान!

अजिंक्य सैन्य आमचे, गाजवी पराक्रमा
भूमिदास दाखवी, निर्मितीत विक्रमा
स्वतंत्र हिंद देश हा, स्वतंत्र सिंधु आसमान
जय जवान, जय किसान!


— ग. दि. माडगुळकर

(सौजन्य: आठवणीतली गाणी डॉट कॉम)

माणूस

प्रवासी मी दिगंताचा
युगे युगे माझी वाट
मज चालायचे असो
सुख, दुःख, माळ, घाट

झेप गरुडाची अंगी
शस्त्र विज्ञानाचे हाती
श्रम-शास्त्राच्या युतीने
पृथ्वी करीन थांबती

चंद्र, सूर्य, ग्रह, तारे
तुडवीन पायदळी
स्वर्गातुनी सुरासुर
पाठवीन मी पाताळी

वारा करीन गुलाम
वर्षा बांधीन दाराशी
माझे वैभव पाहूनी
लक्ष्मी लाजेल स्वतःशी

जे जे असेल अज्ञात
घेता करुनि या ज्ञात
पाठीवरी मात्र हवा
कुण्या प्रेमळाचा हात



— राम मोरे

सागर पालकर यांच्या मदतीने साभार.